Арал теңізі – Орталық Азиядағы ең ерекше су айдындарының бірі. Бір кездері ол әлемдегі ең ірі көлдердің қатарында болғанымен, ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап оның аумағы күрт азайды. Қазіргі таңда бұл аймақ экологиялық проблемаларымен танымал, бірақ теңіздің тарихы мен табиғи ерекшеліктері оны зерттеуге тұрарлық етеді. Төменде Арал теңізі туралы ең қызықты деректер келтірілген.
- Арал теңізі бір кездері әлемдегі төртінші ірі көл болды. Оның ауданы шамамен 68 000 шаршы шақырымға жеткен, бұл қазіргі Қазақстан мен Өзбекстан аумағының бір бөлігін алып жатқан су қоймасы еді.
- Теңіз суының тартылуы ХХ ғасырда басталды. Кеңес Одағы кезінде мақта өсіруді арттыру мақсатында теңізді қоректендіретін Амудария мен Сырдария өзендерінен су көптеп алына бастады, бұл оның біртіндеп кебуіне әкелді.
- Арал теңізі бұрын балық аулау орталығы болған. 1960 жылдарға дейін мұнда жыл сайын жүздеген мың тонна балық ауланып, көптеген балық өңдеу зауыттары жұмыс істеген.
- Су деңгейінің төмендеуі теңізді бірнеше бөлікке бөлді. Бүгінде Солтүстік Арал және Оңтүстік Арал деп аталатын екі бөлек су айдыны бар, олардың экологиялық жағдайы әртүрлі.
- Кіші Аралды қалпына келтіру мақсатында 2005 жылы Көкарал бөгеті салынды. Бұл бөгет Сырдариядан келген суды сақтап, теңіздің солтүстік бөлігіндегі су деңгейін тұрақтандыруға көмектесті.
- Аралдың тартылған түбінде тұзды шөл қалыптасты. Бұл жерден желмен көтерілген тұз бен химиялық заттар аймақтың экологиясына кері әсерін тигізіп, мыңдаған шақырымға таралуда.
- Климаттың өзгеруіне теңіздің тартылуы да ықпал етті. Бұрын теңіз ылғалды реттеп, жазда салқын, қыста жұмсақ ауа райын қамтамасыз ететін, ал қазір бұл аймақ құрғақшылыққа ұшырады.
- Кеңес дәуірінде Арал теңізінің аралдарының бірі – Возрождение аралы құпия әскери база ретінде пайдаланылды. Бұл жерде биологиялық қару сынақтары жүргізіліп, кейін база тастанды күйге түсті.
- Арал аймағында экологиялық апат салдарынан көптеген аурулар көбейді. Жергілікті тұрғындар арасында тыныс алу жүйесінің аурулары мен бүйрек мәселелері жиі кездеседі, себебі ауаға көтерілген тұздар денсаулыққа зиян.
- Теңіз түбінен көтерілген тұзды дауылдар алыс аймақтарға жетеді. Ғалымдар Аралдан тараған тұз бөлшектерінің тіпті Антарктидада да табылғанын анықтаған.
- Судың тартылуы флора мен фаунаның өзгеруіне әкелді. Бұрынғы Аралда мекендеген көптеген балық түрлері жойылып, олардың орнына тұзға төзімді организмдер ғана қалды.
- Арал теңізі қайта қалпына келуі мүмкін деген үміт бар. Қазақстан үкіметі мен халықаралық ұйымдар теңізді қалпына келтіру үшін түрлі жобалар жүргізуде.
- Кейбір туристер Арал теңізінің бұрынғы жағалауына келеді. Мұнда тот басқан балықшылар қайықтарының қалдықтары мен бұрынғы айлақтардың қаңқалары тарихи ескерткіштер ретінде сақталған.
- Теңіз түбінен пайдалы қазбалар табылған. Арал аймағындағы кен орындары мұнай мен газдың бар екенін көрсетіп, болашақта бұл өңірдің экономикалық маңызын арттыруы мүмкін.
- Бір кездері бұл аймақтың экожүйесі өте бай болған. Теңіз жағалауында құстардың ондаған түрі ұя салатын, ал суында бекіре, шортан секілді бағалы балықтар мол еді.
- Арал дағдарысы – адам әрекетінің қоршаған ортаға әсерінің айқын мысалы. Ғалымдар бұл жағдайдан сабақ алып, болашақта осындай қателіктерді болдырмау жолдарын зерттеуде.
- Көкарал бөгетінің арқасында Солтүстік Аралда су деңгейі қалпына келіп келеді. Бұл аймақта балық саны артып, қайтадан кәсіптік балық аулау басталды.
- Кейбір жерлерде Аралдың бұрынғы жағалаулары бірнеше ондаған шақырымға шегінді. Бұрын теңіз толқындары соққан жерлерде қазір шөл мен тұзды жазықтар ғана бар.
- Арал маңындағы кейбір елді мекендер бос қалып, тұрғындар басқа аймақтарға көшуге мәжбүр болды. Бұл аймақтағы экологиялық жағдай адамдардың өмір сүруіне қолайсыз болғандықтан, көші-қон мәселесі күшейді.
Арал теңізі – табиғи өзгерістер мен адам әрекетінің салдары туралы маңызды мысал. Оның тағдыры бүкіл әлемге экологиялық мәселелердің маңыздылығын көрсетті. Қазіргі уақытта теңізді қалпына келтіру үшін түрлі шаралар қолға алынуда. Бұл аймақтың болашағы экологиялық жобалардың тиімділігіне және табиғатты сақтау шараларына тікелей байланысты.
