Шоқан Уәлиханов – қазақ халқының ғана емес, бүкіл түркі әлемінің мәдени және ғылыми мұрасында ерекше орны бар тұлға. Оның қысқа ғұмыры терең біліммен, ұлтқа деген сүйіспеншілікпен және ғылымға деген адалдықпен өрілген. Зерттеуші, этнограф, тарихшы, саяхатшы ретінде ол көптеген еңбектер қалдырды. Төменде Шоқан туралы сирек кездесетін әрі танымдық мәні зор мәліметтермен таныса аласыз.
- Шоқан Уәлихановтың шын есімі – Мұхаммедханафия. «Шоқан» деген есім оған бала күнінде еркелетіп қойылған.
- Ол 1835 жылы қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Құсмұрын бекінісінде дүниеге келген. Әкесі Шыңғыс Уәлиханов аға сұлтан болған және баласының білім алуына ерекше көңіл бөлген.
- Шоқан – Абылай ханның тікелей ұрпағы. Оның атасы Уәли хан – Абылай ханның баласы болған.
- Ол Омбы кадет корпусында оқыған тұңғыш қазақ. Бұл оқу орны патша әскерінің болашақ офицерлерін дайындайтын беделді әскери мектеп саналған.
- Шоқан орыс, француз, неміс, ағылшын, парсы және араб тілдерін білген. Ол тіл меңгеруге ерекше қабілеттілігімен көзге түскен.
- Оның алғашқы ғылыми мақалалары 18 жасында жарық көрген. Бұл оның ерте жастан ғылымға бет бұрғанын көрсетеді.
- Шоқан тек ғылыми мақалалармен шектелмей, сурет салумен де айналысқан. Оның саяхат кезіндегі эскиздері мен портреттері тарихи құндылыққа ие.
- Ол 1856 жылы Қашғарға дейін жеткен саяхатшы ретінде тарихта қалды. Бұл сапар өте қауіпті болғанымен, ол сонда барып, Қытай мен Орталық Азия туралы маңызды деректер жинаған.
- Қашғария сапары кезінде Шоқан қытай саудасы, мәдениеті және діні туралы мол мәлімет жинаған. Бұл еңбектер Ресей ғылым академиясында жоғары бағаланған.
- Орыс ғалымдары оның зерттеулерін өте жоғары бағалап, Петербургтегі География қоғамының толық мүшесі етіп сайлаған. Бұл – сол замандағы аса жоғары ғылыми мәртебе саналған.
- Ол қазақтың ауыз әдебиетін жинап, зерттеген алғашқы ғалымдардың бірі болды. «Едіге», «Ер Көкше», «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» сияқты жырларды қағазға түсірген.
- Шоқан Шығыс Түркістан мен Орта Азия халықтарының әдет-ғұрыптарын, наным-сенімдерін зерттеген. Бұл еңбектері этнография саласындағы бағалы дереккөзге айналды.
- Ол қазақ халқының тарихына қатысты да көптеген мәлімет қалдырды. Әсіресе көшпелі қоғамдағы билік жүйесі мен ру құрылымына терең талдау жасаған.
- Шоқан орыс зиялыларымен тығыз байланыс орнатқан. Ол Федор Достоевскиймен достасып, онымен хат алмасып тұрған.
- Достоевский Шоқанды «жарқын болашақтың үміті» деп атаған. Бұл олардың арасындағы рухани байланыстың қаншалықты терең екенін білдіреді.
- Шоқан әскери қызметте болғанымен, ғылымды бәрінен жоғары қойған. Ол әскери мансапты ғылым жолында жиі кейінге ысырып отырған.
- Оның географиялық карталары мен саяхат жазбалары әлі күнге дейін ғылыми айналымда қолданылып келеді. Бұл оның зерттеулерінің өзектілігін көрсетеді.
- Шоқан Түркістан өлкесіндегі реформаларға қатысты пікір айтып, әділетті басқару жүйесін ұсынған. Оның ұсыныстарының кейбірі кейін іске асқан.
- Ол қазақ халқының болашағы білім мен ғылымда деп санаған. Сондықтан да жас ұрпақтың оқып, дамуына үлкен мән берген.
- Өкінішке қарай, Шоқан небәрі 29 жасында қайтыс болған. Ол қазіргі Алматы облысының Алтынемел жерінде жерленген.
- Өмірінің соңғы жылдарын сырқатпен өткізгенімен, ол зерттеуді тоқтатпаған. Тіпті сол шақта да жазбалар қалдырған.
- Шоқанның есімі қазіргі таңда мектептерге, университеттерге, көшелер мен мәдени мекемелерге берілген. Бұл – оның халық жүрегіндегі орнының белгісі.
- Қазақстанда Шоқан Уәлиханов атындағы Мемлекеттік сыйлық тағайындалған. Бұл ғылым мен өнер саласындағы үздік жетістіктерге беріледі.
- Ғалымның мұрасы тек қазақ еліне ғана емес, бүкіл түркі және орыс әлеміне ортақ қазына болып саналады. Оның еңбектері бірнеше тілге аударылған.
- Шоқанның өмірі мен еңбектері туралы көптеген кітаптар, деректі фильмдер мен көркем туындылар жазылған. Бұл оның мәңгілік тұлға екендігін айғақтайды.
Осы мәліметтер арқылы Шоқан Уәлихановтың сан қырлы әрі терең тұлға екенін көруге болады. Ол ғылымға, өнерге, тарихқа және ұлттық болмысқа жан-тәнімен берілген нағыз ағартушы еді. Шоқанның есімі тек өткеннің емес, болашақтың да шамшырағы болып қала береді. Оның мұрасы ұрпаққа ой салып, білімге құштарлық дарытады.
