Шөлдер – жер бетіндегі ең ерекше әрі қатал табиғи аймақтардың бірі. Олар жоғары температурамен, құрғақ климатымен және су тапшылығымен ерекшеленеді. Дегенмен, бұл аймақтарда тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар қоршаған ортаның қиын жағдайларына бейімделіп, өзіндік өмір сүру әдістерін қалыптастырған. Төменде шөлдерге байланысты қызықты деректер берілген.
- Шөлдер жер шарының шамамен 33 пайызын алып жатыр. Олар тек ыстық аймақтарда ғана емес, суық жерлерде де кездеседі. Антарктика да ең үлкен құрғақ шөлдердің бірі болып саналады.
- Әлемдегі ең үлкен шөл – Антарктида. Ол аумағы бойынша 14 миллион шаршы шақырымға жуық жерді қамтиды. Бұл оны Сахарадан да үлкен етеді.
- Ең ыстық шөл – Ирандағы Лут шөлі. Мұнда жер бетіндегі ең жоғары температура тіркелген. Спутниктік деректер бойынша бұл жерде температура 70°C-қа дейін жеткен.
- Сахара – ең үлкен ыстық шөл. Оның аумағы шамамен 9 миллион шаршы шақырымды құрайды. Ол Африка құрлығының 10-нан астам елінің аумағына таралған.
- Шөлдерде жаңбыр өте сирек жауады. Кейбір аймақтарда бірнеше жыл бойы мүлде жауын-шашын болмайды. Мысалы, Атакама шөлінде кейбір жерлерде соңғы бірнеше ғасырда жаңбыр жаумаған.
- Шөлдегі температура күндіз бен түнде айтарлықтай өзгереді. Күндіз ауа температурасы 50°C-тан жоғары болса, түнде кейде 0°C-қа дейін төмендейді. Бұл құбылыс жер бетіндегі жылудың тез таралуымен байланысты.
- Көптеген шөлдерде құмнан басқа да ландшафттар кездеседі. Олардың ішінде тасты, тұзды және тіпті мұзды шөлдер бар. Мысалы, Гоби шөлі негізінен тасты аймақтан тұрады.
- Дүниежүзіндегі ең үлкен құмды төбе Сахара шөлінде орналасқан. Оның биіктігі 500 метрге дейін жетеді. Мұндай алып құм төбелері желдің әсерінен жылжып, өз пішінін өзгертіп отырады.
- Кейбір шөлдерде «әнші құм» феномені байқалады. Құмды төбелерден жел соққанда ерекше дыбыстар шығады. Мұндай құбылысты Алтынемел ұлттық саябағындағы «Әнші құмнан» да байқауға болады.
- Шөлдерде тіршілік етуге бейімделген өсімдіктердің бірі – кактус. Ол суды ұзақ уақыт бойы сақтай алады. Кактустың тікенектері жапырақтардың орнын басып, булану мөлшерін азайтады.
- Шөлдерде тіршілік ететін жануарлар ерекше бейімделу қасиеттерімен ерекшеленеді. Көптеген жануарлар түнде белсенді болады, өйткені күндізгі ыстықтан қорғану қажет.
- Шөлді аймақтарда судың негізгі көзі – оазистер. Оазистер жер асты суларының жер бетіне шығуы нәтижесінде пайда болады. Олар айналасындағы тіршілік үшін маңызды орынға айналады.
- Шөлдерде кездесетін мираждар – қызықты оптикалық құбылыстардың бірі. Олар жарық сәулесінің ауа қабаттарында сынуынан пайда болады. Мираждар көбіне алыстағы судың немесе жасыл алқаптардың елесін береді.
- Кейбір шөлдер кезінде өзен аңғарлары болған. Уақыт өте келе климаттың өзгеруімен олар кеуіп кеткен. Мысалы, Сахарада бұрын өзендер мен көлдер болғаны дәлелденген.
- Шөлдерде пайда болатын құмды дауылдар үлкен аумақты қамтуы мүмкін. Кейбір дауылдар бірнеше күнге созылып, мыңдаған шақырымға таралады. Мұндай дауылдар көліктердің қозғалысын қиындатып, көріну деңгейін төмендетеді.
- Құмды дауылдар тек шөлдерде ғана емес, басқа да құрғақ аймақтарда пайда болады. Мысалы, Қытай мен Моңғолия шекарасындағы Гоби шөлінен көтерілген шаң дауылы тіпті Жапонияға дейін жетуі мүмкін.
- Кейбір шөлдерде қар жауады. Бұл құбылыс өте сирек кездеседі, бірақ 2018 жылы Сахара шөлінде қар жауғаны тіркелген. Бұл сирек кездесетін табиғат құбылысы климаттың өзгеруінің белгісі ретінде қарастырылады.
- Шөлдерде тіршілік ететін кейбір жануарлар су ішпей-ақ өмір сүре алады. Мысалы, кейбір шөл тышқандары ылғалды тек қоректен алатын өсімдіктерден алады. Бұл олардың суға деген тәуелділігін төмендетеді.
- Шөлдердегі кейбір өсімдіктер ерекше жылдамдықпен өседі. Олар жаңбыр жауған кезде тез гүлдеп, тұқымдарын таратып, содан кейін құрғақшылыққа төтеп беру үшін ұйқыға кетеді. Бұл өсімдіктердің тіршілік етуге бейімделу тәсілі.
- Шөлдердің аумағы уақыт өте келе кеңеюде. Климаттық өзгерістер мен ормандардың азаюы шөлейттену үдерісін күшейтіп отыр. Бұл әсіресе Сахараның оңтүстігіндегі Сахель аймағында байқалады.
Шөлдер – табиғаттың ең ерекше және қатал экожүйелерінің бірі. Олар тек ыстық және құрғақ аймақтар ғана емес, сонымен қатар тіршілік етуге бейімделген сан түрлі өсімдіктер мен жануарлардың мекені. Осы бірегей аймақтарды зерттеу арқылы ғалымдар климаттық өзгерістер мен табиғаттың бейімделу механизмдерін түсіне алады. Шөлдер өз құпияларын әлі де ашуды күтуде.
