Қызғалдақ – әлемдегі ең әдемі әрі танымал гүлдердің бірі. Оның нәзік күлтелері мен түрлі түсті реңктері көктемнің жаршысы ретінде ерекше көрініс береді. Көпшілік бұл гүлді Нидерландымен байланыстырады, бірақ оның шығу тегі мен тарихы әлдеқайда тереңге кетеді. Бұл ерекше өсімдік туралы көптеген қызықты деректер бар.
- Қызғалдақтың шыққан жері – Орта Азия. Ғалымдар бұл гүлдің табиғи түрде Қазақстан, Қырғызстан және Өзбекстан аумағында өскенін анықтаған.
- Қазақстанда қызғалдақтың 35-тен астам түрі кездеседі. Оның ішінде Грейг, Кауфман және Шренк қызғалдағы ерекше әдемілігімен көз тартады.
- Қызғалдақтың атауы парсы тіліндегі «толибан» сөзінен шыққан. Бұл сөз «орамал» немесе «тюрбан» деген мағынаны білдіреді, өйткені оның пішіні шығыс халықтарының бас киіміне ұқсас.
- XVI ғасырда қызғалдақ Еуропаға Түркия арқылы жетті. Алғашқы қызғалдақ тұқымдарын Осман империясынан Австрия мен Голландияға әкелген.
- Нидерланды бүгінде қызғалдақ өсіру бойынша әлемдегі ең ірі ел болып саналады. Бұл мемлекет жыл сайын миллиардтаған қызғалдақ гүлін экспортқа шығарады.
- XVII ғасырда Нидерландыда қызғалдақ бумасы басталды. Гүлдің сирек түрлері алтыннан да қымбат бағаланған, тіпті бір түйнек үшін үй немесе жер телімін сатып алуға болатын жағдайлар болған.
- Қызғалдақ тек сәндік өсімдік емес, оның кейбір түрлері жеуге жарамды. Ашаршылық кезінде голландиялықтар қызғалдақ түйнектерін картоптың орнына қолданған.
- Қызғалдақтардың түсі олардың мағынасын білдіреді. Қызыл қызғалдақ махаббаттың белгісі болса, сарысы қуаныш пен достықтың символы, ал ақ түсті қызғалдақ кешірім мен тазалықты білдіреді.
- Бұл гүлдің ерекше қасиеті – ол күннің жарығына қарай бұрылады. Ашық күндері қызғалдақ күлтелері толығымен ашылады, ал кешке немесе бұлтты ауа райында қайта жабылады.
- Қызғалдақтар салқын климатты жақсы көреді. Оларды отырғызудың ең қолайлы уақыты – күз мезгілі, ал көктемде олар жайқалып гүлдейді.
- Нидерландыдағы әйгілі Кёкенхоф бағы әлемдегі ең үлкен қызғалдақ бағы болып табылады. Ол көктемде миллиондаған қызғалдақтар гүлдеген кезде ерекше сұлулыққа бөленеді.
- Түркияда қызғалдақ ұлттық символдардың бірі болып саналады. Стамбулда жыл сайын көктемде қызғалдақ фестивалі өтеді, онда түрлі түсті қызғалдақтар қаланың көшелері мен саябақтарын безендіреді.
- Қазақстанда да қызғалдақ ерекше орын алады. Алматы қаласының символдарының бірі Грейг қызғалдағы болып табылады, ол өзінің үлкен және ашық түсті күлтелерімен ерекшеленеді.
- Қызғалдақтар тозаңдану арқылы немесе түйнектер арқылы көбейеді. Бір түйнектен бірнеше жаңа өсімдік өсіп шығуы мүмкін.
- Бұл гүлдің өмір сүру ұзақтығы қысқа. Табиғи ортада қызғалдақтар екі-үш апта ғана гүлдейді, содан кейін тұқым береді.
- Қызғалдақтарды кесіп алғаннан кейін де олардың өсуі жалғасады. Олар суда тұрған кезде ұзындығы бірнеше сантиметрге дейін өсіп, күн сәулесіне қарай иіледі.
- Гүлдің ерекше генетикалық қасиеттері бар. Ғалымдар қызғалдақтардың түрлі-түсті түрлерін будандастыру арқылы жаңа сорттарын шығаруда.
- Қызғалдақтың кейбір түрлері өте сирек кездеседі. Мысалы, қара түсті қызғалдақтар ерекше генетикалық мутацияның нәтижесінде пайда болған.
- Табиғатта қызғалдақтардың жүздеген түрі бар. Ал селекционерлер олардан мыңдаған жаңа сорттарын жасап шығарған.
- Қызғалдақ туралы аңыздар да көп. Қазақ халқының аңыздарында бұл гүл махаббат пен адалдықтың символы ретінде сипатталады.
Қызғалдақтар – тек әсемдігімен ғана емес, тарихымен де ерекше өсімдіктер. Олар ғасырлар бойы адамдарды сұлулығымен тамсандырып, түрлі мәдениеттерде маңызды орын алды. Бүгінде бұл гүл көктемнің, махаббаттың және жаңа бастамалардың белгісі ретінде әлемнің түкпір-түкпірінде өсіріледі. Қызғалдақтар туралы деректер олардың табиғаттағы және адам өміріндегі маңыздылығын тағы бір рет дәлелдейді.
