Қазақ халқының ұлттық киімі – байырғы өмір салты мен табиғи ортаға бейімделген даналықтың көрінісі. Көне замандардан жеткен бұл киім түрлері тек сәндік мәнге ие емес, сонымен қатар әлеуметтік мәртебе мен салт-дәстүрдің айғағы саналады. Киім үлгілерінде ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан ұлт болмысы мен рухани құндылықтар бейнеленген. Енді осы ұлттық мұраның ерекше қырларын ашатын таңғаларлық үлгілерге кезек берейік.
- Қазақтың шапаны бір ғана сырт киім емес, ол мәртебе мен салтанаттың белгісі саналған. Әсіресе сыйлы адамдарға шапан жабу дәстүрі ел ішінде құрметтің ерекше белгісі ретінде орныққан.
- Әйелдердің киетін кимешегі тек бас киім ретінде емес, аналық мәртебенің белгісі ретінде қабылданған. Оның түрі мен кестесі әйелдің жасына, руына және отбасылық жағдайына қарай әртүрлі тігілген.
- Қазақтың сәукелесі – ұзатылған қыздың бас киімі, ерекше сән-салтанатымен көзге түскен. Оның биіктігі мен әшекейі қыздың әлеуметтік тегін көрсетіп отырған.
- Ерлердің тақиясы күнделікті тұрмысқа арналған, бірақ оның да өзіндік ерекшеліктері болған. Әр аймақта тақияның кестесі мен пішіні өзгеше болып тігілген.
- Тон – суық климатқа бейімделген дәстүрлі қысқы киім, ол көбіне аң терісінен дайындалған. Тондар кию үлгісі арқылы адамның дәулеті мен жас ерекшелігін аңғаруға болатын.
- Әйелдердің көйлектері кең әрі әсем тігілген, бұл олардың еркін қозғалуына жағдай жасаған. Көйлектер көбіне түрлі түсті жібек пен мақпалдан тігілген, ал ою-өрнектер ерекше мәнге ие болған.
- Ер адамдардың шалбары кең әрі ыңғайлы етіп тігілген, шабандоз өмір салтына сай келетін. Шалбардың балағы көбіне етік ішіне кіргізілетіндей пішілген.
- Белдік ер адамдар киімінің маңызды бөлігі болған, ол әрі сәндік, әрі практикалық қызмет атқарған. Белдікке пышақ, дорба секілді тұрмыстық заттар ілінген.
- Жеңсіз киім түрі – камзол әйелдер гардеробының айрықша бөлшегі болған. Камзол көбіне сәндік мақсатта киіліп, кестеленген өрнектерімен көзге түскен.
- Әйелдердің бас киіміне тағылатын шашбау олардың шаш ұзындығын айқындап, көрік беріп тұрған. Шашбау негізінен күміс пен моншақтан жасалған.
- Қазақ әйелдері әшекейге аса мән берген, олардың сырғалары, білезіктері, жүзіктері түрлі мағынаға ие болған. Мысалы, бес салпыншақты сырға көбіне тұрмыстағы әйелдерге тән болған.
- Киіз етіктер мен мәсілер күнделікті өмірде кеңінен қолданылған. Олар табан астынан суық өткізбейтін әрі өте төзімді болып тігілген.
- Ер адамдардың далбағай деп аталатын көне бас киімі жауын-шашыннан қорғайтын құрал ретінде қолданылған. Ол көбіне киізден немесе жүн матадан жасалған.
- Қыз балаларға арналған киімдер ерекше ашық түсті, әшекейлі болып тігілген. Бұл олардың жас ерекшелігі мен рөлін білдіріп отырған.
- Байлар мен бектердің киімі алтын жіппен көмкеріліп, бағалы тастармен безендірілген. Мұндай киімдер қоғамдағы жоғары мәртебені паш еткен.
- Кесте мен өрнек тек сәндік мақсатта емес, рухани мән-мағына жүктейтін белгі ретінде қолданылған. Әр өрнектің өзіндік атауы, символикасы мен тарихы бар болған.
- Қазақтардың ұлттық киімінде түстерге де мән берілген. Мысалы, қызыл – қуаныш пен жастықтың белгісі болса, қара – салтанат пен байсалдылықты білдірген.
- Қалыңдықтың сәукелесіне тағылатын үкі мен шолпы көбіне теріс күштерден қорғау амулеті ретінде де қолданылған. Бұл ырымдар дәстүр мен сенімнің үйлесімін көрсетеді.
- Жейде немесе көйлегінің жағасы көбіне тік немесе үшбұрыш пішінде безендірілген. Мұндай элементтер адамның бойын тік ұстап, өзіндік сән беріп тұрған.
- Қазақ киімдерінде пайдаланылған түймелер мен ілгектер де сәнді әрі мәнге ие болған. Олар көбіне күмістен соғылып, бедерлі оюлармен әшекейленген.
- Жасөспірімдерге арналған киім үлгілері ересектердің киіміне ұқсас болғанымен, қарапайымдылығымен ерекшеленген. Бұл олардың өмірге енді араласа бастағанын білдірген.
- Қазақ шеберлері киімді пішіп тіккенде адамның дене бітіміне ғана емес, оның өмір сүру ортасына да назар аударған. Осылайша, киім желге, шаңға, суыққа және күнге қарсы тиімді қорғаныс болған.
- Киімге тігілген әрбір ою мен бедер белгілі бір руға немесе жергілікті шеберлік мектебіне тән болуы мүмкін. Бұл ерекшеліктер ұлттық киімнің өзіндік төлқұжаты тәрізді қызмет атқарған.
- Аяқ киімдердің ұлтан бөлігі көбіне қайың қабығынан немесе бірнеше қабатты былғарыдан жасалған. Мұндай ұлтан аяқтың су болмауын қамтамасыз еткен.
- Қазақ киімі тек адамды қорғау үшін ғана емес, оның көңіл күйін, мәртебесін, тіпті ниетін де білдіретін құрал болған. Мысалы, қара түсті киімді қаралы үйдің адамдары киген.
- Жайлауда тігілген киім мен қыстаудағы киім үлгілері материал жағынан да, пішіні жағынан да ерекшеленген. Бұл киімнің қолданылу мақсаты мен жағдайына тікелей байланысты болған.
- Бөрік – жастарға арналған сәнді бас киімнің бірі, ол көбіне аң терісінен тігілген және үкімен безендірілген. Жастар арасында бөрікті сәнмен кию жарысқа айналған.
- Жай адамдардың киімі қарапайым матадан тігілсе, дәулетті кісілер жібек, атлас, барқыт секілді бағалы маталарды пайдаланған. Бұл айырмашылық киім арқылы әлеуметтік иерархияны көрсеткен.
- Кейбір өңірлерде әйелдердің иығына жамылатын жеңіл шаль тәрізді киім түрі болған. Ол суықтан сақтау қызметінен бөлек, сәндік элемент ретінде қолданылған.
- Ер адамдардың киімінде батырларға тән қорғаныс элементтері кездескен. Мысалы, былғарыдан жасалған кеудеше садақтың немесе пышақтың өтпеуін қамтамасыз еткен.
Қазақтың ұлттық киімі – терең танымды, тарихи сабақтастықты және өмір салтын бейнелейтін маңызды мәдени мұра. Әрбір киім элементі белгілі бір мағынаға, символикаға ие болып, қазақ өмірінің ажырамас бөлігіне айналған. Бұл ұлттық болмысты танып-білуде маңызды рөл атқарып, ұрпақтар арасындағы рухани байланысты нығайтты. Қазақ киімінің бай үлгілері қазіргі заманда да сән мен дәстүрді үндестіре отырып қайта жаңғыруда.
