Қазақ халқы үшін үйлену тойы – ерекше мағынасы бар әрі сан ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлерге бай салтанат. Бұл мереке тек екі жастың қосылуын ғана емес, екі әулеттің бірігуін де білдіреді. Дәстүрлі некелесу рәсімдері ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі болып табылады және әрбір қадам белгілі бір мәнге ие. Төменде қазақтың үйлену тойына қатысты қызықты деректер жинақталған.
- Қазақтың дәстүрлі үйлену тойы бірнеше кезеңнен тұрады. Олардың қатарында құда түсу, қыз ұзату, үйлену тойы және келін түсіру рәсімдері бар. Әрбір кезеңде белгілі бір әдет-ғұрыптар орындалып, мерекелік шаралар ұйымдастырылған.
- Құда түсу – үйлену тойының алғашқы қадамы. Жігіттің жақындары қыздың үйіне арнайы келіп, құда түсіп, келісім сұрайды. Егер екі жақ келіскен жағдайда, құдалар арасында арнайы сый-сияпаттар алмасу дәстүрі бар.
- Қыздың қалың малы берілетін болған. Қалың мал – қазақ қоғамында ежелден қалыптасқан дәстүр, оның көлемі қыздың ата-анасының әлеуметтік жағдайына байланысты өзгерген. Бұл құдалар арасындағы келісімнің заңдылығын бекіткен маңызды рәсімдердің бірі саналған.
- Қыз ұзату – келіннің өз отбасымен қоштасу салтанаты. Бұл күні қыздың үйінде үлкен той ұйымдастырылып, оған туыстар, дос-жарандары жиналған. Қызды ұзату – оның жаңа өмірге қадам басуын білдіретін ерекше сәт болған.
- Қалыңдықтың жасауы маңызды саналатын. Жасаудың құрамына төсек-орын, тұрмыстық заттар, киім-кешек және жаңа үйге қажетті бұйымдар кірген. Қыздың ата-анасы оның жаңа шаңырақта қиындық көрмей, жайлы өмір сүруін қамтамасыз етуге тырысқан.
- Жас келін жаңа үйге келгенде арнайы рәсімдер орындалған. Оның бетін ашу дәстүрі «Беташар» деп аталған. Бұл кезде үлкендер келінге ақыл-кеңес айтып, жаңа әулеттің адамдарына құрмет көрсету қажеттігін түсіндірген.
- Беташар кезінде келіннің бетін арнайы ақ желекпен жапқан. Бұл оның пәктігі мен тазалығын білдіретін нышан болған. Жас келін жаңа отбасымен таныстырылып, үлкендер оған ақ батасын берген.
- Тойдың ажырамас бөлігі – шашу шашу дәстүрі. Келін түскенде немесе той үстінде әйелдер тәттілер мен күміс тиындар шашып, жас жұбайларға жақсылық тілеген. Бұл рәсім жаңа өмірге береке мен молшылық әкеледі деп сенген.
- Күйеу балаға да ерекше дәстүрлер жасалған. Оның үйлену тойына келгенде атқарылатын «Күйеу жолдама» дәстүрі бар. Жігіттің жолдастары оған арнап ойын-сауық ұйымдастырып, түрлі сынақтардан өткізіп, мерекелік көңіл-күй қалыптастырған.
- Келінге арнайы сынақ қойылған. Жаңа түскен жас әйел үлкендердің батасын алу үшін дастарқан басында иіліп сәлем салған. Бұл оның жаңа әулетке деген құрметі мен сыпайылығын білдіретін маңызды дәстүр болып саналған.
- Тойда қазақтың ұлттық тағамдары ұсынылған. Дастарқанға бауырсақ, ет, қымыз, құрт және басқа да дәстүрлі ас түрлері қойылған. Әсіресе, жас жұбайларға арнайы табақ тарту дәстүрі ерекше орын алған.
- Тойдың соңында «Отау көтеру» рәсімі жасалған. Жас жұбайларға арнап арнайы киіз үй тігілген немесе жаңа отау берілген. Бұл олардың өз бетінше жаңа өмір бастауын білдіретін маңызды кезең болған.
- Жас келін үй шаруасына бейімделуі үшін белгілі бір сынақтардан өткен. Оған су әкелу, таба нан пісіру немесе от жағу секілді тапсырмалар берілген. Бұл оның жаңа отбасына икемделуіне көмектесетін тәрбиелік мәні бар дәстүрлердің бірі болған.
- Той барысында ұлттық ойындар ойнатылған. Көкпар, қыз қуу, бәйге секілді сайыстар халықтың көңілін көтеріп, мейрамның сәнін келтірген. Бұл ойындар қазақтың жауынгерлік рухын көрсетіп, тойды одан әрі қызықты еткен.
- Келіннің жаңа әулетке сіңісуі үшін «Ана көрген тон пішер» қағидасы сақталған. Жас келінді енесі мен абысындары үй шаруасына үйретіп, ақыл-кеңес берген. Бұл қазақ қоғамында аналардың беделінің жоғары екенін көрсететін дәстүрлердің бірі.
- Жас отау иелеріне бата беру маңызды болған. Үлкендер оларға ұзақ ғұмыр, татулық пен молшылық тілеп, ақ батасын арнаған. Бұл дәстүр олардың жаңа өмірін жақсылықпен бастауға мүмкіндік берген.
- Той бірнеше күнге созылуы мүмкін болған. Әдетте, қазақтың үйлену тойы бірнеше кезеңнен тұрғандықтан, мерекелік шаралар ұзақ уақытқа жалғасқан. Бұл отбасы үшін үлкен қуаныш әрі ерекше оқиға болып саналған.
Қазақтың дәстүрлі үйлену тойы – ұлттық мәдениеттің айқын көрінісі. Онда ата-бабаларымыздың өмірлік қағидалары мен тәрбиелік мәні жоғары дәстүрлер сақталған. Бұл рәсімдер ұрпақтар сабақтастығын жалғастырып, отбасы құндылықтарын нығайтқан. Қазіргі заманғы үйлену тойларында да осы салт-дәстүрлердің көптеген элементтері сақталып келеді.
