Көшпелі өмір салты ғасырлар бойы қазақ халқының тұрмыс-тіршілігінің негізін қалаған. Табиғатпен үйлесімді өмір сүрген ата-бабаларымыз көшіп-қонудың ерекше тәртібін, тәрбие мен еңбек үлгілерін қалыптастырған. Қазіргі таңда бұл өмір салты тарих сахнасына айналғанымен, оның мұралары мен салт-дәстүрлері ұрпақ санасында әлі де сақталып келеді. Енді осы бай мұра туралы тосын әрі танымды деректерге назар аударайық.
- Қазақ көшпелілері төрт түлік малдың тіршілігіне бейімделген ерекше өмір салтын ұстанған.
- Малдың жайылымын тиімді пайдалану үшін жыл мезгілдеріне қарай қыстау, көктеу, жайлау, күзеу сияқты маусымдық қоныстар ауыстырылып отырған.
- Киіз үй көшпелі өмірге бейімделген бірегей баспана ретінде тез жиналып, оңай тасымалданатын әрі табиғатқа зиянсыз құрылымымен ерекшеленеді.
- Көш кезінде отбасы мүшелері нақты міндеттерге бөлінген, ер адамдар малмен айналысса, әйелдер үй шаруасына, бала тәрбиесіне жауапты болған.
- Қазақ халқы көшіп-қонғанда табиғатқа еш зиян келтірмей, өздері болған орынды таза күйінде қалдыруға тырысқан.
- Мал шаруашылығымен қатар, қазақтар қолөнер, тері өңдеу, киіз басу, зергерлік өнер сияқты кәсіптермен де айналысқан.
- Көшпелі ортада бала тәрбиесі ауызша үлгімен, ата-әже, әке-шеше, ру ақсақалдары арқылы іске асырылған.
- Көш кезінде туыстық байланыс маңызды рөл атқарған, себебі руластар мен ағайындар бірігіп қоныс теуіп, өзара қолдау көрсеткен.
- Көшпелі өмірде жорық әндері мен күйлер ерекше орын алған, олар ат үстіндегі сарбаздардың рухын көтеріп, бірлікке үндеген.
- Қазақтар көш кезінде күннің, жұлдыздың және жер бедерінің белгілері арқылы бағытты анықтап отырған.
- Көшпелілер өзен-көлдерді, таулы және жазық жерлерді маусымдық қоныс ретінде тиімді пайдаланып, табиғатпен үйлесімде өмір сүрген.
- Көшпелі қоғамда ер адамдармен қатар әйелдер де үлкен құрметке ие болған, олар отбасылық шешім қабылдауға, шаруашылықты басқаруға қатысқан.
- Көшпелі қазақтарда қонақжайлық – басты қасиеттердің бірі, кез келген жолаушы арнайы шақырылмаса да төрден орын алуға лайық деп саналған.
- Жылқы мінген көшпелілер үлкен қашықтықты аз уақыт ішінде бағындырып, табиғат жағдайларына тәуелді болмауға тырысқан.
- Көшпелілер қолданған ер-тұрман, ауыздық, ноқта сияқты бұйымдар жылқыны тиімді басқаруға мүмкіндік берген.
- Азық-түлікті ұзақ уақытқа сақтау үшін қазақтар қазы, қарта, жая, ірімшік, құрт, май сияқты табиғи өнімдерді дайындаған.
- Көшпелі қоғамда сөз өнері мен шешендікке үлкен мән берілген, сал-серілер мен жыраулар көш арасында ел рухын көтеріп отырған.
- Қыстауға көшкен кезде үйдің орналасуы жел бағыты мен жер жағдайына қарай есептеліп таңдалған.
- Киіз үй ішіндегі әрбір бұйымның өз орны мен мәні болған, бұл ішкі тәртіп пен тәрбие жүйесін көрсеткен.
- Көшіп жүріп өмір сүретін халық үшін мал саны ғана емес, жайылымның шөбі мен суының сапасы да басты рөл атқарған.
- Қазақтар көшіп жүргенде әр қонысты алдын ала барлаушы жігіттер барып тексеріп, қауіпсіздігін қамтамасыз еткен.
- Көшпелі тұрмыста батырлық, ептілік, төзімділік секілді қасиеттер жоғары бағаланған және ер балалар жастайынан соған тәрбиеленген.
- Ұлттық ойындар – көкпар, аударыспақ, теңге ілу көшпелі өмірмен тікелей байланысты болған әрі атқа міну шеберлігін жетілдірген.
- Жыл мезгілдеріне сәйкес көшу жоспары алдын ала құрылып, ауылдың әр мүшесі оған қатысқан.
- Көш кезінде пайдаланылатын жүк артатын түйелерге арналған арнайы жүк жабдықтары мен теңдер қолданылған.
- Қазақтар табиғи апаттардан қорғану үшін көшуді ерте жоспарлап, ауа райын байқау арқылы шешім қабылдаған.
- Көшпелі мәдениетте аңшылық та маңызды орын алған, бұл етпен қамтамасыз етумен қатар жауынгерлік машықты дамытқан.
- Көшіп жүрген қазақтар арасында ауыз әдебиеті, эпостық жырлар кең таралып, ұрпақтан-ұрпаққа жетіп отырған.
- Көшпелі өмір салтына байланысты той-мерекелер далада, ашық аспан астында өткізіліп, көпшілік қатысқан.а
- Мал бағумен қатар табиғатпен тіл табысу, жер жағдайын түсіну көшпелі өмірдің бір бөлігіне айналған.
Көшпелі мәдениет – тек шаруашылық жүйе емес, ол қазақ халқының дүниетанымы мен өмірге көзқарасының негізі. Бұл тіршілік салты адам мен табиғаттың үйлесімділігін, тәртіп пен бірліктің маңызын ұғындырған. Мәңгілік дала елінің терең тарихы мен тағылымы дәл осындай қызықты мәліметтермен өріліп жатыр. Осындай деректер арқылы біз өз тамырымызға терең бойлап, өткеннен болашаққа жол таба аламыз.
