Қазақ халқының тағамдары ғасырлар бойы көшпелі өмір салтымен, табиғатпен етене тіршілік етуімен тығыз байланысты қалыптасқан. Дастарқан мәдениеті мен қонақжайлық дәстүрі – ұлттық тағамдардың дәмі мен түр-түріне ерекше мән берген. Әрбір тағамның артында тарих, салт-дәстүр мен символдық мағына жатыр. Төменде қазақ тағамдары туралы сирек айтылатын, бірақ қызығушылық тудыратын ерекше мәліметтермен таныса аласыз.
- Ең танымал ұлттық тағам – ет тағамдарының ішіндегі басы – бешбармақ деп аталады. Бұл сөз «бес саусақ» деген мағынаны білдіреді, себебі бұл тағамды қолмен жеу дәстүрге айналған.
- Қазақтар жылқы етін аса жоғары бағалаған және оны тек мерекелік дастарқанға қоятын. Қазы, қарта, жал, жая секілді өнімдер дәл осы еттен дайындалады.
- Қымыз – бие сүтінен жасалатын сусын, оның құрамында табиғи ашытқы арқылы пайда болған сүт қышқылы мен аздаған мөлшерде спирт болады. Ол тек шөлді қандырып қана қоймай, денсаулыққа пайдалы сусын ретінде де бағаланған.
- Шұбат – түйе сүтінен дайындалатын тағы бір ұлттық сусын. Құрамы қымызға ұқсас болғанымен, дәмі қоюырақ әрі майлылығы жоғарырақ болады.
- Қазыны дайындау процесі бірнеше күнге созылады, алдымен ет тұзға салынып, кейін ішекке салынып, желге кептіріледі. Бұл әдіс еттің ұзақ сақталуына мүмкіндік береді.
- Қазақтың дастарқанында міндетті түрде нан түрлері болуы тиіс. Таба нан, жұқа нан, шелпек секілді нан өнімдері көбінесе отқа немесе майға пісіріледі.
- Сорпа – етпен бірге ұсынылатын тағамның ажырамас бөлігі. Оны үлкендерге сый ретінде ұсынып, денсаулық пен күш-қуаттың көзі ретінде қараған.
- Қазақтар үшін қой етінің барлық мүшесі қымбат саналатын, сондықтан әр мүше қонақтың жасына, дәрежесіне қарай арнайы ұсынылатын. Мысалы, бас үлкенге, тіл шешенге, жамбас құрметті адамға берілген.
- Тағам дайындау кезінде дәмдеуіштер өте сирек қолданылған. Негізінен тұз ғана пайдаланылып, еттің табиғи дәмі сақталуы маңызды саналған.
- Қымыз ашытатын саба арнайы өңделіп, жыл сайын күбілеу рәсімінен өтетін. Бұл ыдыс дәмнің сапасын сақтап, ішімдіктің дұрыс ашуына жағдай жасайды.
- Ет асу – қазақ дастарқанының басты рәсімдерінің бірі. Оның белгілі бір тәртібі, кезектілігі және пісіру уақыты қатаң сақталады.
- Ұлттық тағамдардың көбісі ұзақ сақтауға бейімделген. Мысалы, сүр ет бірнеше ай бойы бүлінбей тұра алады.
- Сиыр еті қазақ тағамдарында сирек пайдаланылған, себебі көшпенді тұрмыста қой мен жылқы етін сақтау мен өңдеу оңай болған.
- Қонаққа берілетін тәтті тағамдардың бірі – бауырсақ. Оны майға қуырып, шаймен бірге немесе қонаққа алғашқы дәм ретінде ұсынған.
- Қазақ халқы балықты да тағам ретінде пайдаланғанымен, ол негізінен суға жақын өңірлерде кең тараған. Балық көбіне тұздалған немесе қақталған күйде әзірленген.
- Ірімшік пен құрт – сүт өнімдерінен дайындалатын жеңсік тағамдар. Бұл өнімдер ұзақ сақталады және жолға шыққанда азық ретінде қолданылады.
- Айран – ашыған сүттен дайындалып, жаздың ыстық күндерінде шөлді басатын танымал сусын. Оны қонақтарға да ұсыну – меймандостық белгісі.
- Қазақ тағамдарында тағамның түрі ғана емес, оны ұсыну әдебі де маңызды. Қонаққа ұсынылатын астың реті мен үлестірілуі – үлкен тәрбиелік мәнге ие.
- Қуырдақ – жаңадан сойылған еттен дайындалатын әрі жиі алғашқы ұсынылатын тағамдардың бірі. Оның дәмі әрі хош иісі дастарқанға ерекше сән береді.
- Ет асып жатқанда тұздық ретінде пияз қосылған көже немесе сорпа ұсынылады. Бұл астың жеңіл әрі дәмді болуына ықпал етеді.
- Қазақ дастарқанында тәтті тағамдарға да ерекше мән берілген. Бал мен қаймақ қосылған тағамдар мерекелік күндерде көп дайындалған.
- Жент – тары, май мен қант қосылып жасалатын тәтті тағам. Бұл ежелден балалар мен қарттарға ұсынылған қуатты тағам болған.
- Қатық пен сүзбе – сүттің қоюлануынан алынатын дәмді әрі пайдалы өнімдер. Олар көже мен басқа да тағамдарға қосымша ретінде жиі қолданылады.
- Қазақтың ұлттық асханасында әр тағамның өз мағынасы бар. Кейбір тағамдар сәттілік, береке, құрмет секілді ұғымдарды білдіреді.
- Ертеде қазақтар тағамды бөліп жеуді әдепсіздік санаған. Бір табақтан жеу – бірлік пен бауырмалдықтың белгісі болған.
- Дастарқанға қойылған тағамның көптігі мен көркемдігі үй иесінің қонақжайлылығын көрсетеді. Бұл ұғым әлі күнге дейін сақталған дәстүрдің бір бөлігі.
Осы ерекше деректер қазақ тағамдарының тек тойымдылығымен ғана емес, терең мәні мен тәрбиелік маңызымен ерекшеленетінін дәлелдейді. Тағам арқылы ұлттың өмір салты, дүниетанымы мен құндылықтары көрініс табады. Қазақ асханасы – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі және ұрпақтан ұрпаққа жетіп келе жатқан рухани мұра. Осы дәм мен дәстүрдің үйлесімі қазақ халқының бай тағамдық мәдениетін танытады.
