Қазақ халқының дәстүрлі баспанасы – киіз үй ғасырлар бойы көшпелі өмір салтына бейімделген. Ол ыңғайлылығымен, экологиялық тазалығымен және жылдам жиналып-бөлшектелуімен ерекшеленеді. Киіз үй тек тұрғын жай ғана емес, мәдениеттің, салт-дәстүрдің, халықтың дүниетанымының көрінісі болып саналады. Төменде осы ерекше құрылысқа қатысты қызықты деректер ұсынылған.
- Киіз үйдің құрылысы көшпелі өмірге өте ыңғайлы. Оны бірнеше сағат ішінде құрып, қайтадан жинауға болады.
- Бұл баспана ауа райының барлық жағдайына бейімделген. Қыста жылы, жазда салқын болып, тұрғындарға жайлы орта қалыптастырады.
- Киіз үйдің негізгі қаңқасы ағаштан жасалады. Шаңырақ, уық, кереге секілді бөліктерден тұрады және олар бір-бірімен үйлесімді байланысқан.
- Шаңырақ – киіз үйдің ең маңызды бөлігі. Ол үйдің беріктігін қамтамасыз етіп, орталық тірек қызметін атқарады.
- Киіз үйдегі әрбір бөліктің өзіндік мағынасы бар. Мысалы, шаңырақ отбасының бірлігін білдірсе, кереге кеңістікті ұйымдастыру символы саналады.
- Киіз үйдің сыртқы жабындысы қой жүнінен жасалған киізден тұрады. Бұл материал жылу сақтауға және су өткізбеуге көмектеседі.
- Орташа өлшемді киіз үйдің салмағы 250-300 келі шамасында. Бұл оны түйемен немесе арбамен тасымалдауға мүмкіндік береді.
- Киіз үйдің ішкі кеңістігі бірнеше аймаққа бөлінеді. Ер адамдарға, әйелдерге және қонақтарға арналған бөлек орындар болады.
- Қазақ халқы киіз үйді өте шебер безендірген. Оның ішкі қабырғалары түрлі ою-өрнектермен әшекейленіп, ұлттық нақышқа сай безендірілген.
- Киіз үйдің есігі үнемі шығысқа қаратып орнатылады. Бұл күннің алғашқы сәулелері үйдің ішін жарықтандыру үшін жасалған.
- Қазақ киіз үйлері бірнеше түрге бөлінеді. Олардың ішінде «ақ орда», «алтын орда» және «қараша үй» секілді атаулармен белгілі нұсқалары бар.
- Киіз үйдің төбесі күмбез тәрізді болып келеді. Бұл құрылым желдің күшін азайтып, жауын-шашыннан қорғауға көмектеседі.
- Киіз үйдің ішкі жиһаздары да ерекше жасалған. Ағаш кереуеттер, сандықтар және төсеніштер қолөнер шеберлерінің еңбегін көрсетеді.
- Бұл баспана көшпелі халықтың әлеуметтік құрылымына сай келеді. Қонақжайлылық пен кеңпейілділіктің белгісі ретінде үлкен үйлерде қонақ қабылдау дәстүрі сақталған.
- Киіз үй тек тұрмысқа емес, түрлі салтанатты жиындарға да пайдаланылған. Үлкен тойлар, ас беру және басқа да шаралар арнайы безендірілген үйлерде өткен.
- Киіз үйдің құрылысы қазақтың сәулет өнеріне әсер еткен. Көптеген заманауи ғимараттардың күмбезді дизайны осы дәстүрлі үлгіден шабыт алған.
- Қазақ мәдениетінде киіз үйдің шаңырағы ерекше құрметке ие. Оны отбасының жалғастығының белгісі ретінде сақтап, мұра етіп қалдыру дәстүрі бар.
- Киіз үй экологиялық таза баспана болып саналады. Оның құрылысында табиғи материалдар пайдаланылып, қоршаған ортаға зиян келтірілмейді.
- Бүгінде киіз үйлер этнотуризмнің бір бөлігіне айналған. Көптеген туристік аймақтарда ұлттық мәдениетті таныстыру мақсатында оларды қайта жаңғырту қолға алынуда.
Қазақ киіз үйі – ұлттық мәдениеттің ажырамас бөлігі және көшпелі өмірдің даналығын көрсететін ерекше құрылыс. Оның функционалдығы, табиғатпен үйлесімділігі және көркем безендірілуі ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлердің жарқын дәлелі. Бүгінде бұл баспана тарих пен мәдениеттің символы ретінде жоғары бағаланады.
