Қазақ хандығы — қазақ халқының мемлекеттілік тарихындағы маңызды кезеңдердің бірі. Бұл хандық ғасырлар бойы ұлан-байтақ даланы қорғап, өз билігін жүргізген саяси құрылым ретінде танылды. Оның құрылуынан бастап құлдырауына дейінгі оқиғаларда талай тарихи бетбұрыстар мен тұлғалар көрінді. Осы хандық туралы түрлі қызықты деректер мен мәліметтерге бірге көз жүгіртейік.
- Қазақ хандығы 1465 жылы Керей мен Жәнібек хандардың бастауымен құрылды. Бұл оқиға Шығыс Дешті Қыпшақ аймағында, қазіргі Жетісу өңірінде жүзеге асты.
- Хандықтың негізін қалаған Керей мен Жәнібек Әбілхайыр ханның билігіне қарсы шығып, өздеріне ерген ру-тайпалармен бөлініп кеткен. Бұл тарихи қадам қазақ мемлекеттілігінің бастамасы болды.
- Қазақ хандығының атауы этнос ретінде қалыптаса бастаған қазақ халқының атауымен тығыз байланысты. Осылайша саяси құрылым мен халық атауы бірігіп дамыды.
- Алғашқы астана ретінде Сығанақ қаласы аталды. Кейін хандықтың орталығы Түркістан, Сарайшық секілді қалаларға көшіріліп отырған.
- Хандық аумағы өзінің ең кең кезінде Еділ өзенінен Жетісуға дейінгі алқапты қамтыды. Солтүстіктен оңтүстікке қарай Сібір ормандарынан Әмударияға дейінгі кеңістікті алып жатты.
- Қазақ хандығы бірнеше жүз жыл бойы көршілес мемлекеттермен күрделі қарым-қатынаста болды. Ноғай Ордасы, Моғолстан, Шайбани мемлекеті және Ресей патшалығы оның басты саяси қарсыластарының қатарында болды.
- XVI ғасырда Қасым хан тұсында хандық айтарлықтай күшейді. Қасым ханның тұсында қазақ әскері күшейіп, ішкі тәртіп пен заң жүйесі жолға қойылды.
- Қасым хан алғаш рет қазақ халқының әдет-ғұрпына сүйене отырып құқықтық жүйе қалыптастырды. Бұл заңдар «Қасым ханның қасқа жолы» деген атаумен белгілі.
- Хандықтың әскери күші көшпелі өмір салтымен тығыз байланысты болды. Атты әскердің шапшаңдығы мен маневрлік мүмкіндігі жауға тойтарыс берудің негізгі құралына айналды.
- Тәуке ханның билігі тұсында хандықтың ішкі тұрақтылығы артып, билік құрылымы нығая түсті. Ол «Жеті жарғы» заң жүйесін енгізіп, халықтың бірлігін сақтауға күш салды.
- Қазақ хандығының хандары тек төре тұқымынан сайланды. Бұл сайлау құрылымы биліктің мұрагерлік сипатымен қатар, хандықтың ішкі легитимдігін нығайтты.
- Хан сайлауында ру басылары мен билердің пікірі шешуші рөл атқарды. Бұл құрылым хандықтың демократиялық элементтерін де танытты.
- Қазақ хандығында билік тек орталық ханға ғана емес, ру басылары мен сұлтандарға да бөлінген еді. Мұндай құрылым аумақтық басқаруды жеңілдеткенімен, саяси ыдырауға да негіз болды.
- XVII ғасырда жоңғар шапқыншылығы хандыққа үлкен қауіп төндірді. Бұл соғыс қазақ халқын біріктіруге себеп болғанымен, елдің тыныштығын ұзақ уақытқа бұзды.
- Қазақ хандығының дипломатиялық қатынастары Қытаймен, Бұхар хандығымен, Ресеймен және Осман империясымен жүргізілген. Бұл қатынастар елдің саяси салмағын арттырды.
- Қазақ хандығының тарихын зерттеуде Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» атты еңбегі маңызды рөл атқарады. Ол алғашқы жазба деректердің бірі саналады.
- XVIII ғасырда Абылай ханның тұсында хандықтың сыртқы саясаты айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. Ол Ресей мен Қытай арасындағы тепе-теңдікті сақтауға тырысты.
- Абылай хан тек әскери емес, сонымен қатар саяси және дипломатиялық тұлға ретінде де танылды. Ол үш жүздің басын біріктіруде шешуші рөл атқарды.
- Қазақ хандығының соңғы кезеңінде билік әлсіреді. Ішкі алауыздықтар мен сыртқы қысымдар хандықтың біртұтастығына сызат түсірді.
- 1731 жылы Абулхаир хан Ресейдің қоластына бодан болуға келісім берді. Бұл оқиға қазақ жерінің отарлануына бастау болды.
- XIX ғасырда хандық жүйе жойылып, Ресей империясының әкімшілік басқару құрылымына енді. Бұл қазақ мемлекеттілігінің ресми түрде тоқтауына себеп болды.
- Хандықтың жойылуы қазақ халқының рухани болмысына әсер етті. Алайда ұлттық сана мен тарихи жадыда ол маңызды орынға ие болып қала берді.
- Қазақ хандығының туы, мөрі және басқару жүйесі болған. Бұл оның толыққанды мемлекет болғанының дәлелі.
- Хандықтың ішкі құрылымында би, батыр, жырау сияқты әлеуметтік топтар ерекше рөл атқарды. Олар халықтың даусын билікке жеткізуші болды.
- Жыраулар мен ақындар хандықтың идеологиялық тірегіне айналды. Олардың шығармалары халықтың еркіндігін жырлап, бірлікке шақырды.
- Қазақ хандығының негізін қалаған тұлғалардың есімі бүгінгі Қазақстанның тарихи жадында сақталған. Оларға арналған ескерткіштер мен оқу орындары бар.
- 2015 жылы Қазақ хандығының 550 жылдығы кең көлемде аталып өтті. Бұл оқиға елдің тарихқа деген қызығушылығын күшейтті.
- Хандық дәуірінде қазақ тілі мен мәдениеті кеңінен дамыды. Қазақ шежірелері, жыр-дастандар мен фольклор сол кезеңнің мұрасын құрайды.
- Қазақ хандығының тарихы мектеп бағдарламалары мен жоғары оқу орындарында оқытылады. Бұл жас ұрпаққа отансүйгіштік пен ұлттық рухты сіңіруге ықпал етеді.
- Хандық туралы деректер тек отандық емес, шетелдік дереккөздерде де кездеседі. Олардың ішінде парсы, орыс және қытай жазбалары бар.
Осы мәліметтер Қазақ хандығының тарихта алатын орнын тереңірек түсінуге көмектеседі. Бұл мемлекет қазақ халқының тәуелсіздігі мен бірлігінің негізін қалаған құрылым болды. Оның саяси, құқықтық, әскери және рухани мұралары бүгінгі күнге дейін өзекті болып отыр. Қазақ хандығы – ұлт тарихының алтын парағы.
