Өзендер – Жер бетіндегі тіршілік көзі саналатын табиғи су ағыстары. Адамзат тарихында өзендер мәдениет пен өркениеттің қалыптасуына тікелей ықпал етіп келген. Қазіргі таңда да олар ауыз су, ауыл шаруашылығы және электр қуаты үшін аса маңызды ресурс болып отыр. Енді өзендерге қатысты түрлі мәліметтер мен қызықты деректерге назар аударайық.
- Әлемдегі ең ұзын өзен ретінде Ніл немесе Амазонка аталуы мүмкін. Бұл екі өзеннің ұзындығы мен су көлемі жөнінде ғалымдар арасында әлі де пікірталас бар.
- Амазонка өзені судың мөлшері бойынша әлемде бірінші орын алады. Ол Атлант мұхитына секундына 200 мың текше метрге жуық су ағызып отырады.
- Ніл өзені Африка құрлығының бірнеше елін басып өтеді және тарихи тұрғыда Ежелгі Мысыр өркениетінің қалыптасуына әсер еткен. Оның суы қазіргі күнде де миллиондаған адамның тіршілігіне тікелей қатысы бар.
- Қазақстандағы ең ұзын өзен – Ертіс. Оның ұзындығы шамамен 4248 шақырымды құрайды, ал басын Қытайдан алып, Ресейге дейін жетеді.
- Қазақстанда бастауын осы жерден алатын бірден-бір теңізге құятын өзен – Сырдария. Ол Арал теңізіне құяды және Орта Азиядағы маңызды су арналарының бірі.
- Дунай өзені Еуропаның оннан астам елін кесіп өтеді. Бұл өзен халықаралық маңызы бар су жолдарының бірі болып саналады.
- Жер шарының ең қысқа өзені ретінде Ро аталады. Оның ұзындығы небәрі 61 метрді құрайды және ол АҚШ-тың Монтана штатында орналасқан.
- Ресейдегі Лена өзені ұзындығы жағынан әлемдегі ірі өзендердің бірі саналады. Ол Сібірдің үлкен бөлігін басып өтеді және Солтүстік Мұзды мұхитқа құяды.
- Жер бетіндегі ең терең өзен – Конго. Оның кейбір бөліктеріндегі тереңдігі 230 метрге дейін жетеді.
- Өзендер жер бедерін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады. Олар тау жыныстарын шайып, жазықтар мен аңғарларды пайда етеді.
- Жер шарында өзендер арқылы құрлықтың барлық бөліктері өзара байланысады. Бұл байланыс сауда мен көлік қатынасының дамуына жол ашқан.
- Ежелгі өркениеттердің көбісі өзен жағалауларында орналасқан. Мысалы, Тигр мен Ефрат өзендері Месопотамия мәдениетінің бесігі болған.
- Еуропадағы Темза өзені Лондон қаласының тарихи дамуына үлкен әсер еткен. Қала өзен арқылы өзге аймақтармен байланысты нығайтқан.
- Жер бетінде кейбір өзендер тек маусымдық ағынмен ағады. Мұндай өзендер әсіресе шөлді аймақтарда кездеседі.
- Австралияда Тодд өзені жылына бір рет қана су ағады, ал қалған уақытта құрғақ арна түрінде жатады. Бұл табиғаттағы ерекше құбылыстардың бірі саналады.
- Кейбір өзендер жер астынан ағып шығады. Олар жер бетінде ағып жатқан өзендермен қосылып, күрделі гидрологиялық жүйе түзеді.
- Өзендер табиғи ресурстар көзі ретінде адамзатқа қызмет етеді. Олар арқылы су энергиясы өндіріліп, суармалы егіншілік жүзеге асады.
- Ганг өзені Үндістанда қасиетті деп есептеледі. Миллиондаған адам оның суын рухани тазарту көзі ретінде пайдаланады.
- Африкадағы Замбези өзенінде әлемге әйгілі Виктория сарқырамасы орналасқан. Бұл сарқырама өзінің көркемдігімен және қуатымен танымал.
- Қытайдағы Янцзы өзені Азиядағы ең ұзын өзен саналады. Ол елдің экономикасы мен мәдениетінде маңызды орын алады.
- Аляскадағы Колорадо өзені әйгілі Үлкен каньонды ғасырлар бойы қалыптастырған. Бұл геологиялық нысан туристер арасында аса танымал.
- Өзендердің атауларының көбісі ежелгі тілдерден алынған. Мысалы, «Ертіс» сөзі моңғол тілінде «ертінді» деген мағына береді.
- Өзеннің жоғарғы жағы бастауы деп аталады. Көп жағдайда өзен таулы аймақтардан басталып, жазыққа қарай ағады.
- Жер бетіндегі өзендер климаты мен экожүйеге тікелей әсер етеді. Олар жануарлар мен өсімдіктер әлемінің түрлік құрамын анықтайды.
- Кейбір өзендерде су тасқыны жиі болады. Бұл өзен маңындағы елді мекендерге қауіп төндіріп, алдын алу шараларын қажет етеді.
- Өзендер ластануға өте сезімтал. Өндіріс қалдықтары мен тұрмыстық қоқыстар су сапасына әсер етіп, тіршілік иелеріне қауіп төндіреді.
- Қазіргі таңда көптеген өзендерде су деңгейінің төмендеуі байқалып отыр. Бұл климаттың өзгеруі мен су қорын дұрыс пайдаланбаудың салдары.
- Өзендерде тіршілік ететін балықтар мен басқа да су жануарлары экожүйенің тепе-теңдігін сақтайды. Олардың жойылып кетуі бүкіл жүйеге әсер етеді.
- Жер бетінде ұзақтығы бір шақырымнан асатын бірнеше миллион өзен бар. Алайда олардың барлығы бірдей зерттеліп біткен жоқ.
- Каспий маңындағы Жайық өзені балыққа өте бай. Бұл өзенде бағалы бекіре тұқымдас балықтар мекендейді.
- Өзендер туризмнің де маңызды бір саласына айналған. Өзен жағалауында серуендеу, қайықпен жүзу және балық аулау демалыстың танымал түрі болып саналады.
Бұл мәліметтер өзендердің табиғаттағы, тарихтағы және адам өміріндегі орнының қаншалықты маңызды екенін көрсетеді. Олар тек су арнасы ғана емес, тұтас бір тіршілік әлемінің өзегі ретінде қызмет етеді. Өзендерді қорғау, сақтау және тиімді пайдалану – баршамыздың ортақ міндетіміз. Себебі өзендер – болашақ ұрпаққа қалдыратын баға жетпес табиғи мұра.
