Өзбек тілі – Орталық Азияда ең кең таралған түркі тілдерінің бірі. Ол тарихи тамыры терең, түрлі жазба жүйелерді бастан өткерген және мәдениеттің көптеген салаларында қолданылатын бай тіл саналады. Өзбекстан Республикасының мемлекеттік тілі ретінде ол саяси, әлеуметтік және рухани өмірдің негізгі құралы болып табылады. Өзбек тіліне қатысты деректер мен мәліметтер бұл тілдің ерекшелігін, тарихын және қазіргі ахуалын кеңірек тануға мүмкіндік береді.
- Өзбек тілі түркі тілдер тобының қыпшақ-оғыз тармағына емес, қыпшақ-шағатай тармағына жатады. Бұл оның орта ғасырдағы әдеби тілмен тығыз байланысын көрсетеді;
- Тілдің негізі ежелгі түркі жазба ескерткіштері мен шағатай әдеби тіліне тіреледі. Өзбек әдебиетінің алғашқы үлгілері XIV–XV ғасырларда қалыптаса бастаған;
- Өзбекстанда өзбек тілі 1995 жылдан бері латын әліпбиінде қолданыла бастады. Алайда әлі күнге дейін кирилл жазуы да қатар өмір сүруде;
- Өзбек тілі – агглютинативті тіл. Бұл сөздердің түрлі қосымшалар арқылы түрленіп, грамматикалық мағына алатынын білдіреді;
- Өзбек тілінде қазақ тіліне қарағанда сөз соңындағы дыбыстардың түсіп қалу құбылысы жиі кездеседі. Мысалы, «бола» – «бала», «она» – «ана»;
- Өзбек тілінде 30-дан астам диалектілік ерекшелік бар. Олар негізінен географиялық аймақтарға байланысты үш негізгі топқа бөлінеді;
- Тілдің фонетикалық жүйесінде дауысты дыбыстардың рөлі басым. Сөздердің үндестік заңдылығына бағынуы қазақ тілімен салыстырғанда әлсіздеу;
- Әдеби өзбек тілі негізінен Ташкент, Самарқан және Бұхара аймақтарының сөйлеу ерекшеліктеріне сүйенеді. Бұл өңірлер тарихи және мәдени орталықтар саналады;
- Өзбек тілі тек Өзбекстанда ғана емес, сонымен қатар Ауғанстан, Қырғызстан, Тәжікстан, Қазақстан мен Түркияда тұратын этникалық өзбектер арасында кең таралған;
- Өзбек тілін әлем бойынша шамамен 35 миллионнан астам адам ана тілі ретінде қолданады. Бұл оны түркі тілдері арасында кең таралғандардың қатарына қосады;
- Өзбек тілінде араб, парсы және орыс тілдерінен енген сөздер көп. Бұл тарихи, діни және саяси ықпалдардың нәтижесі ретінде қалыптасқан;
- Тілдің лексикасында ауылшаруашылық, қолөнер және саудаға қатысты терминдер ерекше орын алады. Бұл өзбектердің дәстүрлі тіршілік салтымен тығыз байланысты;
- Өзбек тілінде етістіктердің шақ жүйесі жақсы дамыған. Өткен, осы және келер шақ формалары нақты қосымшалар арқылы жасалады;
- Өзбек жазба әдебиетінің негізін қалаушы Алишер Науаи өз шығармаларын негізінен шағатай тілінде жазғанымен, қазіргі өзбек әдеби тілінің дамуына зор үлес қосты;
- Тілдің морфологиялық құрылымы қарапайым және жүйелі. Бұл өзбек тілін шет тіл ретінде үйренуді жеңілдетеді;
- Өзбек тілінде балама сөздер көп кездеседі. Бір ұғымды білдіретін бірнеше синонимнің болуы тілдің бейнелігін арттырады;
- Қазіргі заманғы өзбек тілінде терминологияны дамыту жұмыстары белсенді жүргізілуде. Әсіресе техника, медицина және заң салаларында жаңа сөздер жиі қолданысқа енуде;
- Өзбек тілі – ЮНЕСКО-ның әлемдік тілдер тізімінде танылған. Бұл оның мәдени мұра ретіндегі құндылығын көрсетеді;
- Тәуелсіздік жылдарында өзбек тілінде жарық көретін кітаптар мен басылымдар саны бірнеше есе артты. Бұл тілдің ақпараттық кеңістіктегі орнының нығаюына ықпал етті;
- Өзбекстанда жыл сайын тіл мерекесі өткізіліп тұрады. Бұл шара өзбек тілінің мәртебесін көтеруге бағытталған маңызды мәдени оқиға;
- Өзбек тілі компьютерлік технологияларға да бейімделген. Электрондық сөздіктер, аударма жүйелері мен клавиатуралар жасалып, кеңінен қолданысқа енгізілген;
- Әлемдік лингвистер өзбек тілін зерттеуге ерекше қызығушылық танытып келеді. Тіл құрылымы мен даму тарихы түркітану ғылымында маңызды орын алады;
- Өзбек тілімен қатар көптеген өзбек азаматтары екінші тіл ретінде орыс немесе ағылшын тілін меңгереді. Бұл көптілділік елдің халықаралық қатынастарын жеңілдетеді;
- Тілдің синтаксисі сөйлемдегі сөздердің ретімен анықталады. Әдетте бастауыш – баяндауыш – толықтауыш тәртібі қолданылады;
- Өзбек тілі арқылы дәстүрлі музыка, фольклор мен ауыз әдебиеті ұрпақтан ұрпаққа беріліп келеді. Бұл оның мәдени маңызын арттырады;
- Өзбек тілі мектептер мен жоғары оқу орындарында негізгі оқыту тілі ретінде қолданылады. Сонымен қатар телеарна, радио және интернет кеңістігінде де кең таралған;
- Өзбек тілінде жазылған көне қолжазбалар көптеген мұражай мен кітапханаларда сақталған. Бұл деректер ғылым мен білім үшін құнды ресурс болып табылады.
Өзбек тілі – ғасырлар бойы қалыптасқан, терең тарихы бар әрі қазіргі заманға сай дамып келе жатқан тіл. Бұл тілдің құрылымы, лексикасы және мәдениетпен байланысы оның ерекшелігін айқындай түседі. Өзбек тілі туралы жинақталған мәліметтер тілдің көркемдік қуатын, ғылыми маңызын және қоғамдағы орнын толық ашып көрсетеді. Түркі тілдерінің бай мұрасын тануда өзбек тілінің орны ерекше.
