Аспаннан түскен отты шарлар адамзатты ежелден таңғалдырған. Ғасырлар бойы метеориттер құдайлардың жіберген белгісі немесе жамандықтың нышаны ретінде қарастырылып келді. Қазіргі ғылым бұл құбылыстың нақты табиғатын түсіндіріп берсе де, метеориттерге деген қызығушылық азайған емес. Төменде осы ерекше аспан денелері жайлы түрлі әрі бірегей деректер берілген.
- Метеориттер — Күн жүйесінің бастапқы кезеңінен бері сақталып қалған ежелгі денелер. Олар Жерге құлап түскенде, бізге ғарыштың тереңінен келген ақпарат жеткізеді.
- Жерге жыл сайын мыңдаған метеорит құлап түседі. Алайда олардың көпшілігі атмосферада жанып кетіп, бізге жетпейді.
- Көптеген метеориттер өте ұсақ, тек шаң-тозаң түрінде жерге түседі. Орта есеппен, тәулігіне Жер бетіне шамамен 100 тоннаға жуық ғарыштық бөлшектер түседі.
- Ірі метеориттер сирек түседі, бірақ олардың әсері өте күшті болуы мүмкін. Олар кратерлер тудырып, аймақтық климатты өзгерте алады.
- Ең үлкен метеориттердің бірі — Намибияда табылған Гоба метеориті. Оның салмағы шамамен 60 тоннаға жуық.
- Ғалымдардың пайымдауынша, динозаврлардың жойылуына себеп болған метеорит қазіргі Мексика аумағына құлаған. Бұл соққы жаһандық климаттық өзгерістерге әкеліп соққан.
- 2013 жылы Ресейдің Челябі қаласына жақын маңға үлкен метеорит құлап түсті. Бұл оқиға кезінде жүздеген адам жарақат алып, мыңдаған терезе сынған.
- Метеориттер үш негізгі түрге бөлінеді. Олар — тас метеориттер, темір метеориттер және аралас құрамды метеориттер.
- Тас метеориттер Жерге ең жиі түсетін түр болып табылады. Олар сырттай қарағанда кәдімгі тасқа ұқсайды, бірақ құрамында сирек кездесетін элементтер болады.
- Темір метеориттер негізінен никель мен темірден тұрады. Олардың салмағы ауыр әрі магнитке тартылу қасиеті бар.
- Аралас құрамды метеориттерде әрі тас, әрі темір элементтері кездеседі. Олар сирек ұшырасқанымен, зерттеу үшін ерекше қызығушылық тудырады.
- Кейбір метеориттердің жасы 4,5 миллиард жылдан асады. Бұл оларды Жердегі ең көне материалдардың қатарына қосады.
- Ғалымдар кейбір метеориттердің құрамында органикалық молекулаларды тапқан. Бұл Жердегі тіршіліктің басталуына ғарыш ықпал еткен болуы мүмкін деген болжамды күшейтеді.
- Ай мен Марс беттерінен ұшып шыққан тастар да Жерге метеорит ретінде жетуі мүмкін. Мұндай сирек үлгілер зерттеушілерге басқа ғаламшарлардың тарихын зерттеуге мүмкіндік береді.
- Метеориттер алғаш Жерге түскенде өте ыстық болады. Дегенмен, көп ұзамай олар салқындайды және ұстап көру қауіпсіз болады.
- Қазақстан аумағында да метеориттер бірнеше рет тіркелген. Ең белгілілерінің бірі — Жаманшың кратері, ол үлкен метеориттің құлауынан пайда болған.
- Ежелгі халықтар метеориттерді қасиетті тас деп білген. Кейбір мәдениеттерде оларды діни рәсімдерде пайдаланған.
- Метеориттік темірден жасалған құралдар Жер бетінде металл балқытуды меңгермей тұрып-ақ қолданылған. Бұл фактілер көне замандардағы металл өңдеуге қатысты түсінігімізді кеңейтеді.
- Аспандағы метеор ағындары метеориттердің Жерге түсуімен байланысты емес. Олар — атмосфераға енген ұсақ бөлшектердің жануынан пайда болатын көрініс.
- «Жұлдыз жаууы» деп аталатын құбылыс метеор ағындарына байланысты. Бұл кезде түнгі аспанда ондаған жарық жолақтары байқалады.
- Көптеген метеориттерді табу қиын, себебі олар құм, тас немесе топырақ арасында көзге түспейді. Дегенмен, Антарктидада мұздың бетінде жақсы сақталған метеориттер көптеп кездеседі.
- Метеориттерді іздеумен кәсіби ғалымдармен қатар әуесқой зерттеушілер де айналысады. Арнайы құралдар мен магниттерді пайдалану арқылы олар ерекше үлгілерді тауып отырады.
- Табылған кейбір метеориттер сиректігі мен тарихи маңыздылығына байланысты миллиондаған долларға бағаланады. Мұндай тастар аукциондарда коллекционерлер арасында жоғары сұранысқа ие.
- NASA және басқа да ғарыш агенттіктері метеориттердің қозғалысын бақылап отырады. Бұл Жерге қауіпті нысандарды ертерек анықтап, алдын алу шараларын қабылдауға көмектеседі.
Метеориттер туралы осындай тың деректер аспаннан құлаған әрбір тас бөлшегінің өз құпиясы бар екенін көрсетеді. Олар арқылы біз Күн жүйесінің құрылуын, ғарыштық процестерді және тіпті Жердегі тіршіліктің пайда болуын тереңірек түсіне аламыз. Ғылыми тұрғыдан да, мәдени тұрғыдан да метеориттер — адамзат үшін ерекше маңызы бар құбылыс. Осындай мәліметтер көк аспанға бұрынғыдан да қызығушылықпен қарауға себеп болады.
