Жер ғаламшары – біз өмір сүретін алып құрылым, оның пайда болуы мен құрылымын зерттейтін ғылым – геология. Бұл сала тек жердің құрылысын ғана емес, сонымен қатар табиғи апаттардың, тау жыныстарының және минералдардың қалыптасу тарихын зерттейді. Геологиялық құбылыстар миллиондаған, тіпті миллиардтаған жылдар бойы үздіксіз жүріп жатыр. Осы ғылым саласына қатысты көптеген ерекше деректер бар.
- Жердің жасы шамамен 4,54 миллиард жылға тең. Бұл мәлімет радиометриялық әдістер арқылы анықталған. Ғалымдар жер қыртысындағы ең көне тау жыныстары мен метеориттердің жасын зерттеу арқылы осындай тұжырым жасаған.
- Жер қыртысы бірнеше қабаттан тұрады. Олар – мантия, сыртқы ядро және ішкі ядро. Ішкі ядро темір мен никельден тұрады және температурасы Күннің беткі қабатына қарағанда жоғары.
- Құрлықтар үнемі қозғалыста болады. Континенттік плиталардың жылжу жылдамдығы адамның тырнағының өсу жылдамдығына тең. Бұл қозғалыс жер сілкіністеріне және жанартаулардың атқылауына әсер етеді.
- Геологиялық уақыт шкаласы миллиондаған жылдарды қамтиды. Ол дәуірлер мен кезеңдерге бөлінеді, мысалы, юра кезеңі динозаврлардың дәуірі болған. Бұл шкала жер тарихындағы маңызды оқиғаларды сипаттауға мүмкіндік береді.
- Ең үлкен жер сілкінісі 1960 жылы Чилиде тіркелген. Оның магнитудасы 9,5 балды құрады. Бұл жер сілкінісі үлкен цунами туғызып, бірнеше елге зардабын тигізген.
- Жердің ішкі ядросы қатты күйде. Бұған үлкен қысым себеп болады, ол темір мен никельді сұйық күйден қатты күйге айналдырады. Бірақ сыртқы ядро сұйық күйде, бұл жердің магнит өрісін қалыптастыруға ықпал етеді.
- Ең ірі жанартау Гавайидегі Мауна-Лоа болып саналады. Оның биіктігі мұхит түбінен санағанда 10 шақырымнан асады. Бұл биіктік оны Эверест шыңынан да биік қылады.
- Алмаз жер астында 150 шақырым тереңдікте түзіледі. Ол өте жоғары қысым мен температура жағдайында пайда болады. Бұл бағалы минералдың жер бетіне шығуы тек жанартау атқылауы кезінде мүмкін болады.
- Ең ескі тау жыныстары Канадада табылған. Олардың жасы шамамен 4 миллиард жылға жуық деп есептеледі. Бұл жер қыртысының алғашқы қалыптасқан кезеңін зерттеуге мүмкіндік береді.
- Сахара шөлі бұрын жасыл орман болған. Миллиондаған жылдар бұрын бұл аумақта өзендер мен көлдер болған. Климаттың өзгеруі бұл аймақты қазіргі шөлге айналдырды.
- Мұнай мен газ ежелгі өсімдіктер мен теңіз жәндіктерінің қалдықтарынан түзілген. Бұл органикалық заттар миллиондаған жылдар бойы жоғары қысымның әсерінен химиялық өзгерістерге ұшыраған. Осылайша, қазіргі энергоресурстар пайда болған.
- Гейзерлер – жер асты суларының ыстық бу мен газдың қысымы арқылы атқылауы. Исландия мен АҚШ-тағы Йеллоустоун саябағында әлемдегі ең ірі гейзерлер орналасқан. Бұл құбылыс жоғары температуралы жер қыртысында жиі кездеседі.
- Тау жыныстары үш негізгі түрге бөлінеді. Оларға магмалық, шөгінді және метаморфтық жыныстар жатады. Әрқайсысы жер қойнауындағы белгілі бір процестердің нәтижесінде түзіледі.
- Жанартаулар тек Жерде ғана емес, басқа ғаламшарларда да кездеседі. Марстағы Олимп тау жанартауы – Күн жүйесіндегі ең үлкен жанартау болып саналады. Оның биіктігі шамамен 22 шақырымға жетеді.
- Ең терең мұхиттық шұңғыма – Мариан шұңғымасы. Оның тереңдігі 11 шақырымнан асады. Бұл жерге тек бірнеше арнайы батискафтар ғана жеткен.
- Гранит – жер қыртысында ең көп таралған тау жынысы. Ол негізінен кварц, дала шпаты және слюдадан тұрады. Граниттің беріктігі мен ұзақ сақталуы оны құрылыста кеңінен қолдануға мүмкіндік береді.
- Жердің магнит өрісі оның сұйық ядросындағы металдардың қозғалысынан пайда болады. Бұл өріс ғарыштық сәулелер мен күн радиациясынан қорғаныс жасайды. Егер магнит өрісі болмаса, жердегі тіршілік айтарлықтай зардап шегер еді.
- Жаһандық жылыну мұхит деңгейінің көтерілуіне әсер етеді. Мұздықтардың еруі және теңіз суының жылынуы су көлемінің ұлғаюына алып келеді. Бұл жағалауда орналасқан елдер үшін қауіп төндіруі мүмкін.
- Ежелгі суперқұрлық Пангея 250 миллион жыл бұрын болған. Ол кейіннен бірнеше бөлікке бөлініп, қазіргі континенттерді қалыптастырды. Бұл процесс тектоникалық плиталардың үздіксіз қозғалысының нәтижесі болып табылады.
Геология – жер қыртысының құпияларын ашатын қызықты ғылым. Ол біздің ғаламшарымыздың өткенін зерттеп, болашақ өзгерістерді болжауға көмектеседі. Табиғи ресурстарды игеру, экологиялық өзгерістерді бақылау және табиғи апаттардың алдын алу – осы ғылымның маңызды бағыттары болып қала береді.
