Апартеид – Оңтүстік Африка Республикасында ұзақ жылдар бойы үстемдік еткен нәсілдік кемсітушілік саясаты. Бұл жүйе заң жүзінде бекітіліп, қара нәсілділер мен басқа да этностық топтардың құқықтарын шектеді. Қоғамның әртүрлі топтары өмірдің барлық салаларында бір-бірінен оқшауланды. Төменде осы әділетсіз құрылымның қалыптасу тарихы туралы қызықты деректер берілген.
- Апартеид жүйесі ресми түрде 1948 жылы басталды, бірақ оның алғышарттары әлдеқайда ертерек қалыптасты. Оңтүстік Африкада нәсілдік бөліну отаршылдық кезеңнен бастап бар еді, ал ХХ ғасырдың басында заңдарға енгізіле бастады. Ұлттық партия билікке келгеннен кейін бұл саясат заң жүзінде ресімделді.
- Апартеид кезінде халық арнайы топтарға бөлінді және олардың құқықтары заңдармен шектелді. Ақ нәсілділер ең жоғарғы әлеуметтік топ ретінде қарастырылып, барлық негізгі саяси және экономикалық билікке ие болды. Қара нәсілділер, үндістер мен аралас нәсілділер төменгі санаттарға жатқызылды.
- Қара нәсілділердің жерге иелік етуіне қатаң шектеу қойылды. 1913 жылғы Жер туралы заң бойынша оларға ел аумағының тек 7 пайызын пайдалануға рұқсат етілді. Кейін бұл көрсеткіш 13 пайызға дейін ұлғайғанымен, халықтың басым бөлігіне өте аз жер бөлінді.
- Қоғамдық орындар нәсілдік белгілеріне қарай бөлінді. Жеке автобустар, дәретханалар, мектептер, тіпті орындықтар мен жағажайлар да арнайы топтарға арналды. Ақ нәсілділерге арналған орындар әлдеқайда жайлы әрі заманауи болды.
- Апартеид кезінде қара нәсілділер үшін арнайы тұрғылықты аймақтар белгіленді. Оларға қала орталықтарында тұруға тыйым салынды, ал көптеген отбасылар күшпен көшірілді. Осындай аймақтардың бірі – Соуэто ауданы, онда халық өте ауыр жағдайда өмір сүрді.
- Нәсілдік кемсітушілік білім беру жүйесінде де көрініс тапты. 1953 жылы қабылданған «Банту білімі туралы заң» қара нәсілділерге арналған мектептердің сапасын әдейі төмендетті. Бұл саясат олардың төмен дәрежелі жұмысшылар ретінде қалыптасуына бағытталды.
- Қара нәсілділердің саяси құқықтары қатты шектелді. Оларға сайлауға қатысуға немесе жоғары лауазымдарға ие болуға рұқсат етілмеді. Мемлекет заңдары олардың мүдделерін мүлде ескермейтін еді.
- Апартеид жүйесі әлемдік қауымдастық тарапынан қатты сынға ұшырады. 1960 жылдары Біріккен Ұлттар Ұйымы бұл саясатқа қарсы санкциялар енгізіп, Оңтүстік Африканы халықаралық спорттық жарыстардан шеттетті. Көптеген елдер бұл елмен экономикалық және дипломатиялық қатынастарды тоқтатты.
- 1960 жылғы Шарпевиль қырғыны апартеидке қарсы күрестің жаңа кезеңін бастады. Полиция бейбіт шеруге шыққан жүздеген демонстрантқа оқ жаудырып, 69 адам қаза тапты. Бұл оқиға халықаралық қауымдастықтың назарын аударды және қарсылық қозғалыстарын күшейтті.
- Африканың Ұлттық Конгресі апартеидке қарсы күрестің басты ұйымдарының бірі болды. Оның басшысы Нельсон Мандела ұзақ жылдар бойы бұл саясатқа қарсы шықты және сол үшін 27 жылын түрмеде өткізді. Кейін ол елдің бірінші қара нәсілді президенті атанды.
- 1980-жылдары апартеидке қарсы ішкі қарсылық күшейіп, елде жаппай наразылық шерулері өтті. Студенттер, жұмысшылар мен қарапайым азаматтар жүйеге қарсы шықты. Үкімет бұл қозғалыстарды күшпен басуға тырысқанымен, жағдай одан әрі шиеленісе түсті.
- Апартеид саясаты тек қара нәсілділерді ғана емес, үндістер мен аралас нәсілділерді де кемсітті. Үнді қауымдастығы сауда саласында жұмыс істегенімен, көптеген құқықтарынан айырылды. Оларға да ақ нәсілділермен бірдей дәрежеде өмір сүруге мүмкіндік берілмеді.
- Оңтүстік Африка Республикасының экономикасы апартеид кезінде үлкен шығынға ұшырады. Халықаралық санкциялар мен ішкі тұрақсыздық елдің қаржы жүйесіне ауыр соққы болды. Бұл жағдай үкіметті саясатын өзгертуге мәжбүрледі.
- 1990 жылы Оңтүстік Африканың президенті Фредерик де Клерк апартеидті жою туралы реформаларды бастады. Ол Нельсон Манделаны түрмеден босатып, тыйым салынған ұйымдарға еркіндік берді. Бұл қадамдар елдің демократиялық дамуына жол ашты.
- 1994 жылы Оңтүстік Африкада алғаш рет жалпыға ортақ сайлау өтті. Барлық нәсіл өкілдері дауыс беру құқығына ие болды. Бұл тарихи оқиғаның нәтижесінде Нельсон Мандела ел президенті болып сайланды.
- Апартеидтің жойылуы оңай процесс болған жоқ. Елде көптеген жылдар бойы нәсілдік теңсіздіктің зардаптары байқалды. Бүгінде Оңтүстік Африка Республикасында әділетті қоғам құру жолында түрлі реформалар жүргізілуде.
Апартеид тарихы адам құқықтарының шектелуінің қаншалықты ауыр салдарларға әкелетінін көрсетеді. Бұл жүйенің жойылуы әділеттілікке деген ұмтылыстың, халықтың табандылығы мен халықаралық қауымдастықтың қолдауының нәтижесі болды. Оңтүстік Африка халқы теңдік пен бостандық үшін күресе отырып, бүкіл әлемге үлгі көрсетті. Бүгінде бұл тарих ұрпақтарға әділдік пен теңдік қағидаттарын ұмытпау керектігін еске салады.
