Қазақ халқының тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бірі – Абылай хан. Ол елдің бірлігін сақтау, жауға тойтарыс беру және тәуелсіздікті қорғау жолында ерен еңбек еткен дара қайраткер. Абылай есімімен байланысты тарихи оқиғалар мен аңыздар оның ел жадында мәңгілікке орын алуына себеп болды. Төмендегі мазмұнды мәліметтер арқылы ханның өмір жолы мен тұлғалық болмысына тереңірек үңілуге болады.
- Абылай ханның шын есімі – Әбілмансұр. Ол Арғын руының атақты биі Қарасай батырдың ұрпағы саналатын Әбілмамбеттің баласы болған.
- Жастай жетім қалып, Сәмеке хан ордасында тәрбиеленген. Ол алғашында өзінің шын тегін жасырып, ел ішінде Сабалақ деген атпен танылған.
- Абылайдың аты алғаш рет жоңғарларға қарсы соғыста шыққан. Ол жауға қарсы батырлықпен шайқасып, өз ерлігімен танылған соң барып, хан тұқымы екені жария болды.
- Ол тек жаугершілік заманда қол бастаған батыр ғана емес, сондай-ақ дипломатиялық қатынаста шебер саясаткер болды. Ресей мен Қытай секілді алпауыт мемлекеттермен парасатты байланыс орнатуға тырысқан.
- Абылай хан билік құрған кезеңде қазақтың үш жүзіне ықпалы жүрген. Ол жүздердің басын біріктіріп, ұлттың біртұтастығын нығайтуға күш салды.
- Хан болып ресми танылуы 1771 жылы Ташкент маңындағы хан көтеру рәсімімен жүзеге асты. Бұл оқиға оның беделін одан әрі арттырды.
- Ол билікке келген кезде жоңғар хандығы әлсіреп, қазақ жеріне қауіп азая бастаған. Абылай осы жағдайды тиімді пайдаланып, елдің шекарасын нығайтты.
- Абылайдың Ресей патшалығымен байланысы күрделі болған. Бір жағынан олармен бейбіт қатынас орнатуға ұмтылса, екінші жағынан дербестік үшін күресті.
- Хан Қытай империясымен де келіссөздер жүргізіп, бейбіт шарттар жасауға қол жеткізген. Ол өз елінің тәуелсіздігін сақтау үшін екі державаның ара салмағын шебер қолдана білді.
- Абылайдың өз тұсында жүргізген ішкі саясаты да маңызды рөл атқарды. Ол ел ішіндегі руаралық қақтығыстарды бәсеңдетіп, әділ билік орнатуға тырысқан.
- Ол халық арасында ерекше харизмасымен, шешендігімен және әділдігімен танымал болды. Оның айтқан шешен сөздері мен билік айтқан төреліктері аңызға айналған.
- Абылайдың батырлармен қарым-қатынасы ерекше болған. Ол Қабанбай, Бөгенбай, Наурызбай сынды ержүрек сардарларды жоғары бағалап, оларға арқа сүйеген.
- Жыраулар мен ақындар оның билігін қолдап, жырларына қосқан. Бұқар жырау – Абылайдың замандасы әрі сенімді кеңесшісі болған.
- Ол Орта жүздің ханы ретінде ғана емес, бүкіл қазақ даласының рухани көшбасшысы саналды. Абылайдың сөзі ел арасында заңдай қабылданған.
- Абылай ханның ұрпақтары да ел басқару ісінде көрнекті қызмет атқарған. Оның баласы Уәли хан, немересі Кенесары хан да ел тағдырына тікелей ықпал еткен тұлғалар.
- Ханның өмірі мен іс-әрекеттері тек тарихи жазбаларда ғана емес, халық жадында, жыр-дастандарда сақталған. Бұл оның ел санасындағы беделінің айғағы.
- Абылай хан Түркістан қаласындағы Қожа Ахмет Ясауи кесенесіне жерленген. Бұл орын қазақ хандары мен рухани тұлғалары үшін қасиетті мекен саналады.
- Абылайдың есімімен Қазақстанның бірнеше қаласында көшелер мен мектептер аталған. Сонымен қатар Астана мен Түркістанда оның ескерткіштері орнатылған.
- Оның күрделі саясаты мен батыл шешімдері кейінгі ұрпаққа үлгі ретінде ұсынылады. Тәуелсіз Қазақстан тарихында да Абылайдың орны ерекше бағаланады.
- Абылай хан өз заманында жаугершілікпен қатар мәдениет пен білімнің дамуына да мән берген. Ол ел ішіндегі тәртіп пен рухани бірлікті басты орынға қойған.
- Кейбір тарихи жазбаларда оның бірнеше тілді меңгергені айтылады. Бұл оның халықаралық байланыста еркін сөйлесуіне сеп болған.
- Абылай хан жайлы шетелдік дереккөздер де кездеседі. Қытай, орыс және басқа көрші елдердің жазбаларында оның есімі жиі аталады.
- Ол өз әскерін ұрысқа дайындауда стратегиялық ойлау қабілетімен ерекшеленген. Жорық алдында кеңесіп, батырлар пікірін ескеріп отырған.
- Абылайдың билігі тұсында ел біршама тыныштық пен тұрақтылық кезеңін бастан өткерді. Бұл халықтың тұрмысын жақсартуға да мүмкіндік берді.
- Ол өз ұстанымында ислам дініне берік болған және дін қайраткерлеріне қолдау көрсеткен. Медреселер мен мешіттер салдыруға жағдай жасағаны белгілі.
- Абылай хан туралы көркем әдеби шығармалар мен тарихи романдар жазылған. Соның ішінде Мұхтар Әуезовтің еңбектері ерекше орын алады.
- Оның саяси көрегендігін ел арасында «қос алпауыттың ортасында отырып, елді аман алып қалды» деген тәмсілмен бейнелейді. Бұл оның ерекше дарынын көрсетеді.
- Абылай ханның өмір жолы мен ел алдындағы еңбегі ұлт тарихының күрделі кезеңін айқын сипаттайды. Ол қазақ мемлекеттілігінің маңызды діңгектерінің бірі болып қала бермек.
Абылай хан туралы осындай мазмұнды деректер оның дара тұлға екенін дәлелдейді. Ол тек өз заманының емес, болашақ ұрпақтың да үлгі тұтар көсемі. Абылайдың тағдыры мен қызметі қазақ халқының бірлігі мен тәуелсіздігін қорғау жолындағы күрестің көрінісі болды. Сондықтан оның өмірі мен мұрасы ұлт жадында мәңгі сақталуға лайық.
