Алтын Орда – Еуразия тарихында ерекше орын алатын ұлы мемлекет. Бұл алып империя XIII ғасырда Шыңғыс ханның ұрпақтары құрған қуатты держава ретінде танымал болды. Оның аумағы қазіргі Қазақстан жерін толық қамтып, көптеген тарихи оқиғалардың куәсі болды. Төменде осы ұлы мемлекеттің ерекшеліктері мен Қазақстанмен тығыз байланысын көрсететін маңызды деректер келтірілген.
- Алтын Орданың негізін қалаушы Бату хан Шыңғыс ханның немересі болған. Ол 1236-1242 жылдары Еуропаға жорық жасап, көптеген мемлекеттерді өзіне бағындырды. Осы жорықтардың нәтижесінде Алтын Орда үлкен әрі ықпалды державаға айналды.
- Мемлекеттің астанасы бірнеше рет өзгерді. Алғашқы астана ретінде Сарай-Бату қаласы салынса, кейінірек Сарай-Беркеге көшірілді. Бұл қалалар сауда мен саясаттың орталығы болды.
- Алтын Орда Қазақстанның барлық аумағын қамтыды. Оның шекаралары Ертіс өзенінен Қара теңізге дейін созылып, қазіргі Қазақстан жеріндегі қалалар мен далалық аймақтар негізгі билік орталықтарының бірі болды.
- Қазақ халқының этногенезінде Алтын Орда маңызды рөл атқарды. Осы мемлекеттің құрамында болған түркі және моңғол тайпалары кейіннен қазақ халқының қалыптасуына негіз болды. Бұл кезеңде түркі тілдес халықтардың мәдениеті нығайды.
- Берке хан исламды мемлекеттік дін ретінде қабылдаған алғашқы билеушілердің бірі болды. Оның тұсында Алтын Орда ислам өркениетінің бір бөлігіне айналып, мұсылман әлемімен байланысы күшейе түсті. Бұл Қазақстан жеріндегі исламның таралуына да ықпал етті.
- Алтын Орда кезеңінде Ұлы Жібек жолы ерекше қарқынмен дамыды. Қазақстан жеріндегі Сауран, Отырар, Сарайшық секілді қалалар халықаралық сауда орталықтарына айналды. Бұл қалалар тек сауда ғана емес, мәдениет пен ғылымның да орталығы болды.
- Сарайшық қаласы Алтын Орданың маңызды қалаларының бірі болды. Бұл қала кейіннен Қазақ хандығының алғашқы астаналарының бірі болып тарихта қалды. Қазіргі Атырау облысы маңындағы бұл қалада Алтын Орда хандарының кесенелері болған.
- Алтын Ордада әскери басқару жүйесі өте тиімді құрылды. Қазақстан даласындағы көшпелі тайпалар бұл жүйенің негізгі тірегі болды. Батырлар мен әскери қолбасшылар мемлекет билігінде үлкен рөл атқарды.
- Әмір Темірдің жорықтары Алтын Орданың әлсіреуіне себеп болды. Оның Тоқтамыс ханға қарсы жорықтары мемлекеттің бірлігін шайқалтты. Осыдан кейін Алтын Орда бірнеше хандықтарға бөлініп кетті.
- Қазақ хандығы Алтын Орданың тікелей мұрагері болып саналады. Қазақ хандарының тегі Жошы хан әулетінен шыққан. Мемлекеттің басқару жүйесі мен заңдары да Алтын Орда дәстүрлерінің жалғасы болды.
- Қазақстан жеріндегі көптеген көне қалалар Алтын Орда дәуірінде гүлденді. Түркістан, Тараз, Отырар секілді қалалар мәдени және ғылыми орталықтарға айналды. Бұл қалаларда медреселер, мешіттер мен кітапханалар бой көтерді.
- Алтын Орда дәуірінде Қазақстан жерінде түркі және моңғол мәдениеті тоғысты. Осы кезеңде көптеген түркі тайпалары исламды қабылдап, түркілік дәстүрлер нығайды. Қазақ халқының дәстүрлі мәдениеті осы кезеңде қалыптасты.
- Мемлекеттің ресми тілі қыпшақ тілі болды. Бұл тіл кейіннен қазақ тілінің негізін қалаған негізгі диалектілердің бірі саналады. Қыпшақ тілі тек Қазақстанда ғана емес, бүкіл Алтын Орда аумағында кең таралды.
- Алтын Орда мемлекеті сауда жолдары арқылы Қытай, Үндістан, Иран және Еуропамен байланыс орнатты. Қазақстан аумағы осы байланыстардың негізгі тораптарының бірі болды. Бұл Қазақстан жерінде экономиканың дамуына ықпал етті.
- Алтын Орданың ықпалы Ресей тарихына да әсер етті. Ресей князьдіктері бірнеше ғасыр бойы Алтын Ордаға алым-салық төлеп отырды. Бұл жағдай олардың саяси құрылымына, әскери жүйесіне және басқару әдістеріне ықпалын тигізді.
Алтын Орда Қазақстан тарихында маңызды рөл атқарған қуатты мемлекет болды. Оның мұрасы Қазақ хандығының құрылуына, түркі халықтарының қалыптасуына және мәдени дамуына үлкен әсер етті. Бүгінде Алтын Орданың тарихи маңыздылығы қайта зерттеліп, оның мәдени мұрасына қызығушылық артып келеді. Бұл мемлекет тек өткеннің бір бөлігі ғана емес, сондай-ақ қазақ халқының қалыптасуының маңызды кезеңі болып қала береді.
