Каспий теңізі — Жер бетіндегі ең ірі тұйық су айдыны, әрі географиялық, экологиялық және экономикалық тұрғыдан маңызы жоғары нысан. Оның атауы «теңіз» болғанымен, ол шын мәнінде көл болып есептеледі. Бұл айдынды бес мемлекет бөлісіп иеленіп отыр, әрі онда сирек кездесетін табиғи және биологиялық ерекшеліктер кездеседі. Төменде осы су қоймасы туралы әртүрлі қызықты деректермен таныса аласыз.
- Каспий теңізі әлемдегі ең үлкен тұйық көл болып табылады. Оның жалпы ауданы шамамен 371 мың шаршы шақырымды құрайды. Бұл көрсеткіш оны тіпті кейбір теңіздерден де үлкен етеді.
- Теңіздің атауы ежелгі Каспий тайпасының құрметіне қойылған. Бұл тайпа ежелде оның маңында мекендеген. Атау алғаш рет б.з.д. I мыңжылдықта жазба деректерде кездеседі.
- Каспийдің суы ащы, бірақ мұхиттар мен басқа теңіздермен салыстырғанда тұздылығы төмен. Бұл оның тұйық су айдыны болуына байланысты. Су деңгейінің өзгеруі климаттық жағдайларға қатты тәуелді.
- Каспий теңізін бес мемлекет бөлісіп иеленеді. Олар — Қазақстан, Ресей, Түрікменстан, Әзербайжан және Иран. Теңіздің құқықтық мәртебесі 2018 жылы қабылданған конвенциямен реттелген.
- Каспийдің солтүстік бөлігінде су тайыз әрі тұздығы аз болады. Бұл аймақ негізінен Қазақстан аумағында орналасқан. Мұнда балық шаруашылығы жақсы дамыған.
- Теңіздің ең терең жері 1025 метрге жетеді. Бұл көрсеткіш оның оңтүстік бөлігінде тіркелген. Бұл жағынан Каспий кейбір кішігірім мұхиттық ойыстармен салыстырмалы тереңдікке ие.
- Каспий теңізі геологиялық тұрғыдан ежелгі Паратетис теңізінің қалдығы саналады. Ол миллиондаған жылдар бұрын құрлықтың бөлінуі нәтижесінде пайда болған. Бұл айдын табиғи өзгерістердің тарихи куәсі.
- Теңізде тек бір ғана аралдық мемлекет жоқ, бірақ онда жүздеген ұсақ және ірі аралдар бар. Ең ірі арал — Челекен түбегі жағалауындағы Огурчинский аралы. Бұл аралдарда құстар мен басқа да жануарлардың бірегей түрлері мекендейді.
- Каспий теңізінде дүние жүзінде тек осында ғана кездесетін балық түрі — бекіре тіршілік етеді. Бұл балықтың уылдырығы өте бағалы және халықаралық нарықта сұранысқа ие. Қазақстан осы саланы қорғау мен реттеуге ерекше мән береді.
- Каспий жағалауындағы климат шұғыл континенттік болып келеді. Қыста су беті солтүстікте қатады, ал жазда температура 40 градустан асады. Мұндай ауа райы су деңгейіне де әсер етеді.
- Каспийдің астында көмірсутек қоры мол шоғырланған. Мұнай мен газ кен орындары экономикалық тұрғыдан аса маңызды. Қазақстанның Қашаған және Теңіз кеніштері әлемдік деңгейдегі жобалар қатарына жатады.
- Бұл су айдыны халықаралық кеме қатынасы үшін ашық емес. Ол мұхиттармен тікелей байланыс жасай алмайды. Бірақ ішкі тасымалдар мен балық шаруашылығы айтарлықтай жақсы жолға қойылған.
- Теңіз жағалауы экотуризм мен демалыс саласы үшін қолайлы. Қазақстан жағында Кендірлі мен Ақтау маңындағы курорттық аймақтар танымал. Жазда бұл жерлерге мыңдаған демалушылар келеді.
- Каспий маңында мекендейтін жануарлардың ішінде жойылып кету қаупі бар түрлер де бар. Олардың бірі — каспий итбалығы. Бұл сүтқоректі тек осы теңізде ғана кездеседі және ерекше қорғауды қажет етеді.
- 2000 жылдардан бастап Каспийдің су деңгейі тұрақты түрде төмендеп келеді. Бұл өзгеріс климаттық факторлармен және өзендер ағысының азаюымен байланысты. Ғалымдар бұл процесті мұқият бақылауда ұстап отыр.
- Каспий теңізі арқылы әлемдегі ең ірі өзендердің бірі — Еділ өзені құяды. Ол теңіздің солтүстік-батыс бөлігінде орналасқан. Сонымен қатар Урал, Терек және Кура өзендері де осы теңізге келіп құяды.
- Қазақстандағы Баутино, Ақтау және Құрық порттары Каспий арқылы жүк тасымалын жүзеге асырады. Бұл порттар халықаралық сауда мен логистикада маңызды рөл атқарады. Жыл сайын олар арқылы миллиондаған тонна жүк тасымалданады.
- Каспийдің ерекше экожүйесі ғылыми зерттеулердің басты нысанына айналған. Биологтар мен экологтар бұл аймақта сирек кездесетін су жануарлары мен өсімдіктерін зерттейді. Каспий суының құрамында минералдар мен тұздардың ерекше түрлері анықталған.
- Каспий жағалауында бірнеше ұлттың өкілдері тығыз орналасқан. Бұл аймақ көпэтносты және көпмәдениетті орталық ретінде де ерекшеленеді. Мұнда қазақ, орыс, түрікмен, әзербайжан және иран халықтары өмір сүреді.
- Қазақстан Каспийдің қоршаған ортаға әсерін азайту үшін арнайы экологиялық бағдарламалар қабылдаған. Бұл бағдарламалар теңізді ластанудан сақтау, биоәртүрлілікті қорғау және су ресурстарын тиімді пайдалануға бағытталған. Халықаралық әріптестік те осы салада белсенді дамып келеді.
Осы мәліметтер Каспий теңізінің табиғи, экономикалық және мәдени маңызының ерекше екендігін көрсетеді. Оның қойнауындағы байлықтар мен экожүйелік ерекшеліктері болашақ ұрпақ үшін де құнды. Каспий туралы деректер арқылы біз бұл айдынның күрделі әрі маңызды әлем екенін тереңірек ұғына аламыз. Табиғатты танып-білу осындай ерекше нысандардан басталады.
