Аспан денелерінің ішінде Ай – Жерге ең жақын орналасқан табиғи серік ретінде ғалымдардың да, әуесқой астрономдардың да қызығушылығын тудырады. Айдың бетін телескоп арқылы бақылаған адам ондағы ойықтар мен айналмалы шеңберлерді бірден байқай алады. Бұл құрылымдар өз табиғатымен ерекшеленіп, көптеген ғылыми зерттеулерге арқау болған. Төменде Айдың бетінде кездесетін кратерлерге қатысты таңғаларлық әрі танымдық деректер ұсынылады.
- Ай кратерлерінің көпшілігі метеориттердің соқтығысуынан пайда болған. Бұл құбылыс миллиардтаған жыл бұрын басталып, әлі де сирек болса да жалғасуда. Сондықтан олардың формасы мен көлемі әртүрлі болып келеді.
- Айда жанартаулық әрекетке ұқсайтын кратерлер де кездеседі. Мұндай құрылымдар ішкі процестер нәтижесінде емес, ежелгі лаваның қатып қалуынан пайда болған. Олар соққы кратерлерінен ерекшеленіп, шеттері жатыңқы әрі тереңдігі аз болады.
- Ең ірі кратерлердің бірі – Оңтүстік полюс – Эйткен ойысы. Оның диаметрі шамамен 2500 шақырымға жетеді, ал тереңдігі 13 километрден асады. Бұл кратер Жердің кез келген ойығынан көлемі жағынан әлдеқайда үлкен.
- Ай бетіндегі кратерлер атаусыз қалмаған. Көптеген кратерлерге ғалымдардың, философтардың, зерттеушілердің есімдері берілген. Мысалы, Коперник, Архимед, Платон сияқты әйгілі тұлғалардың атымен аталған кратерлер бар.
- Кратерлердің кейбірі радиалды сәулелерге ұқсас іздермен қоршалған. Бұл іздер соққы сәтінде шашыраған материалдың қалдығынан пайда болған. Олар әсіресе толық Ай кезінде жақсы көрінеді.
- Ай кратерлері арқылы оның бетінің жасын анықтауға болады. Қарапайым ереже бойынша, неғұрлым кратер көп болса, соғұрлым ол аймақ ескі саналады. Жаңа кратерлердің жиектері анық әрі жарық болады.
- Кейбір кратерлердің ішінде кішігірім кратерлер орналасқан. Бұл құбылыс «қабаттасу» немесе «екінші соққы» нәтижесінде пайда болады. Яғни, бір ірі метеориттен бөлініп шыққан сынықтар жақын маңдағы аймаққа қайта соғылып, жаңа кратер түзіледі.
- Айда атмосфера болмағандықтан, кратерлер миллиондаған жыл бойы өзгермейді. Жаңбыр, жел сияқты эрозиялық процестердің болмауы оларды табиғи күйінде сақтап отыр. Бұл ғалымдарға ежелгі соққыларды нақты зерттеуге мүмкіндік береді.
- Кейбір кратерлерде мұз бар екені анықталған. Бұл әсіресе Айдың полюстік аймақтарында байқалады. Мұз көлеңкелі шұңқырларда сақталып, Күн сәулесіне ұшырамай, ерімей тұрады.
- Ай бетіндегі кратерлер Жердегі кратерлерге қарағанда әлдеқайда жақсы сақталған. Себебі Жерде жел, жауын, өсімдіктер мен адамдардың әрекеті арқылы олар жойылып кетеді. Ал Айда мұндай процестер жүрмейді.
- Айда кейбір кратерлерде ерекше рельефтік пішіндер байқалады. Олардың ішінде төбешіктер немесе орталық шыңдар болуы мүмкін. Бұл соққының күшіне байланысты қалыптасатын ерекшеліктер.
- Халықаралық аэронавтика және ғарыш федерациясы жаңа табылған кратерлерге атау беру бойынша арнайы ережелерге сүйенеді. Әдетте бұл атаулар бүкіл әлемге танымал тарихи тұлғаларға арналады. Қазіргі таңда Айда он мыңнан астам ресми тіркелген кратер бар.
- Кратерлердің диаметрі бірнеше метрден мыңдаған шақырымға дейін созылуы мүмкін. Ұсақ кратерлер телескоппен әрдайым көріне бермейді, ал ірілері Жерден де анық байқалады. Олар тіпті кейбір жерсеріктердің суреттерінде жақсы көрінеді.
- Аполлон бағдарламасы аясында түсірілген фотосуреттер мен үлгілер арқылы кратерлердің құрамын зерттеу мүмкін болды. Ғарышкерлер кейбір кратерлердің жиегінен топырақ пен тастар жинап алып қайтты. Бұл үлгілер бүгінгі күнге дейін зерттеліп келеді.
- Айдағы кейбір кратерлер симметриялы әрі дөңгелек болып келеді. Бұл олардың жоғары жылдамдықпен тікелей соғылғанын көрсетеді. Ал ұзынша келген кратерлер соққының қиғаш бұрышта жасалғанын білдіреді.
- Кратерлерді картаға түсіру арқылы Ай бетінің геологиялық тарихын анықтауға болады. Қабаттасқан кратерлердің орналасуы уақыт тізбегін құруға мүмкіндік береді. Бұл тәсіл Жердің геологиялық тарихын зерттеуде де қолданылды.
- Ай кратерлері ғарыштық навигацияда бағдар ретінде де пайдаланылады. Көптеген зондтар мен аппараттар нақты кратерлерді нысана етіп қонуға жоспарланады. Бұл зерттеудің дәлдігі мен қауіпсіздігін арттырады.
- Кратерлердің кейбірі телескоп арқылы әуесқой астрономдарға да көрінеді. Айдың бірінші немесе соңғы ширегінде олардың көлеңкелері айқын байқалады. Бұл бақылауды одан әрі қызықты ете түседі.
- Ай бетінде жаңадан пайда болған кратерлер де бар. Соңғы жылдары бірнеше кішкентай метеорит соққысы спутниктермен тіркелген. Бұл Айдың әлі де өзгерістерге ұшырайтынын көрсетеді.
- Ай кратерлерінің бейнесі сурет өнерінде, кино және әдебиетте жиі қолданылады. Олар жұмбақ, тылсым кеңістіктің символына айналған. Бұл қызығушылық адам баласының Айға деген ежелгі арманы мен ұмтылысын бейнелейді.
Осы қызықты фактілер арқылы Ай кратерлері тек ғылыми тұрғыдан емес, мәдени және көркем салада да маңызды орын алатынына көз жеткізуге болады. Олар тек табиғи құбылыс қана емес, адамзат үшін үлкен таным көзі болып табылады. Ай бетінің әрбір ойығы – ғарыш тарихының бір тарауы. Бұл таңғажайып құрылымдар арқылы біз әлемді тереңірек танып, Жерден тыс кеңістікті ұғынуға қадам жасаймыз.
