Тундра – Жер бетіндегі ең қатал климаттық аймақтардың бірі. Бұл суық, желді әрі өсімдік жамылғысы сирек кездесетін кең дала Солтүстік жарты шардың полярлық аймақтарында орналасқан. Мұнда қысы ұзақ, жазы қысқа болып келеді, ал топырақтың көп бөлігі жыл бойы тоң болып жатады. Осындай күрделі табиғи жағдайларға қарамастан, бұл аймақта өмір сүретін жануарлар мен өсімдіктер таңғаларлық бейімделу қасиеттеріне ие.
- Тундра әлемдегі ең суық экожүйелердің бірі саналады. Қыс айларында температура -50°с-қа дейін төмендеуі мүмкін. Көктем мен жаз мезгілдерінде күн ұзақ жарқыраса да, ауа райы салқын болып қалады.
- Бұл аймақта топырақтың көп бөлігі үнемі тоң болып жатады. Мұны «мәңгі тоң» деп атайды. Бұл құбылыс судың топырақта қатып қалуына байланысты пайда болады және жыл бойы ерімей сақталады.
- Тундрада ағаштар өспейді. Суық климат пен жұқа топырақ қабаты орманның дамуына мүмкіндік бермейді. Мұнда көбінесе мүк, қына, бұта және аласа өсімдіктер ғана кездеседі.
- Жануарлар суыққа бейімделген. Бұл аймақтың негізгі тіршілік иелері – солтүстік бұғылары, ақ түлкілер, қасқырлар, поляр қояндары және лемингтер. Көптеген құстар жазғы маусымда ғана осында келіп, қыста жылы жаққа көшеді.
- Тундрада жаз өте қысқа. Ол небәрі 1-2 ай ғана созылады. Бұл кезеңде күн ұзақ уақыт бойы көкжиектен төмен түспейді, яғни «ақ түндер» құбылысы байқалады.
- Қыс мезгілінде күндер өте қысқа болады. Кейбір жерлерде бірнеше апта немесе ай бойы күн мүлдем шықпайды. Мұндай құбылыс «поляр түні» деп аталады.
- Бұл аймақтағы өзендер мен көлдер көбінесе қыс бойы мұз болып қатып жатады. Жаз келгенде олар уақытша ериді, бірақ суық ауа райы қайта оралғанда тағы қатады. Бұл процесс жыл сайын қайталанып отырады.
- Тундрадағы желдер өте қатты соғады. Ашық кеңістікте ешқандай кедергі болмағандықтан, желдің жылдамдығы 100 км/сағатқа дейін жетуі мүмкін. Мұндай жағдайда қар мен мұз бетінде ерекше үлгілер пайда болады.
- Жер бетіндегі оттегі мөлшері басқа аймақтарға қарағанда аздау. Суық ауа қысымы мен төмен температура ауа құрамындағы газдардың тығыздығын өзгертеді. Бұл тундра аймағында тіршілік ететін жануарлардың ерекше бейімделуін талап етеді.
- Көптеген тундра өсімдіктерінің тамырлары қысқа болады. Суық климат пен тоңды топырақтың әсерінен өсімдіктер тереңге тамыр жібере алмайды. Сондықтан олар төмен өсіп, жерге жақын орналасады.
- Кейбір жануарлар маусымдық түс өзгерту қабілетіне ие. Мысалы, ақ түлкі мен қояндар қыста ақ түске боялып, жазда қоңыр немесе сұр түске өзгереді. Бұл бейімделу оларды жыртқыштардан қорғайды.
- Солтүстік бұғылары – тундрадағы негізгі жануарлардың бірі. Олар суыққа төзімді және тамақ табу үшін қарды тұяқтарымен қаза алады. Сондай-ақ, бұғылар ұзақ қашықтыққа көшіп жүруге қабілетті.
- Тундрада жаз кезінде көптеген жәндіктер пайда болады. Әсіресе, масалар мен шыбын-шіркейлер көп кездеседі. Олар жергілікті құстар мен балықтар үшін негізгі азық көзі болып табылады.
- Бұл аймақта көптеген батпақты жерлер бар. Мәңгі тоң толық ерімегендіктен, жаңбыр мен еріген қар суы жерге сіңбей, батпақтар мен шағын көлдерді қалыптастырады.
- Тундраның негізгі тұрғындарының бірі – эскимостар мен ненецтер. Олар дәстүрлі түрде бұғы өсірумен және аңшылықпен айналысады. Бұл халықтар тундраның қатал табиғатына бейімделіп, ғасырлар бойы осында өмір сүріп келеді.
- Тундрадағы экожүйе өте нәзік. Қатты климатқа қарамастан, адам әрекеті мұнда үлкен өзгерістер әкелуі мүмкін. Мұнай және газ өндіру, жол салу және климаттың өзгеруі табиғатқа кері әсерін тигізеді.
- Бұл аймақта күн радиациясы төмен, бірақ ультракүлгін сәулелер қардан шағылысып, әсерін күшейтеді. Сондықтан тундрада ұзақ уақыт жүрген адамдарға арнайы көзілдірік кию ұсынылады.
- Полярлық аюлар тундраның солтүстік бөлігінде кездеседі. Олар мұз үстінде өмір сүріп, балық пен итбалық аулаумен қоректенеді. Бұл жануарлар Арктика экожүйесінің маңызды бөлігі саналады.
- Тундра аймағында ғаламдық жылынудың әсері айқын байқалады. Тоңның біртіндеп еруі жердің құрылымын өзгертеді және өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне әсер етеді.
Тундра – Жер бетіндегі ең қатал, бірақ ерекше табиғат аймақтарының бірі. Оның қатал климаты, ерекше өсімдіктері мен жануарлары, сондай-ақ экологиялық маңызы бұл аймақты зерттеуді маңызды етеді. Осы аймаққа байланысты мәліметтер тундра табиғатының нәзік тепе-теңдігін сақтаудың қажеттілігін көрсетеді.
