Қазақстан тарихындағы ең ауыр кезеңдердің бірі – 1930-жылдардағы ашаршылық. Бұл нәубет миллиондаған адамның өмірін қиды және қазақ халқының демографиялық жағдайына орасан зор әсер етті. Кеңес үкіметінің жүргізген саясатынан туындаған бұл трагедияның себептері мен салдары терең зерттелуде. Төменде сол кезеңге қатысты маңызды деректер ұсынылған.
- Ашаршылықтың негізгі себебі – кеңестік биліктің күштеп ұжымдастыру саясаты болды. Қазақтардың дәстүрлі мал шаруашылығы жойылып, шаруалардан мал мен астық мәжбүрлі түрде тартып алынды.
- 1931-1933 жылдар аралығында Қазақстанда 2,5 миллионға жуық адам қаза тапты. Бұл ел халқының шамамен 40 пайызын құрады.
- Ашаршылықтың салдарынан қазақ халқының саны күрт азайды. 1926 жылғы халық санағы бойынша 3,6 миллион қазақ болса, 1939 жылы олардың саны 2,3 миллионға дейін төмендеді.
- Аштық кезінде аман қалу үшін көптеген қазақтар көрші елдерге көшуге мәжбүр болды. Шамамен 1 миллион адам Қытай, Моңғолия, Өзбекстан және Ресей аумағына бас сауғалады.
- Кеңес үкіметі ашаршылықты жасыруға тырысты. Осы себепті 1930-жылдардағы зұлмат туралы көп жылдар бойы ресми құжаттарда айтылмады.
- Аштықтың әсерінен көптеген ауылдар қаңырап қалды. Кейбір елді мекендерде халық толығымен жойылып, тіршілік тоқтады.
- Ашаршылық жылдарында адамдар азық табу үшін шөп, ағаш қабығы, тамыр сияқты табиғи өнімдерді пайдалануға мәжбүр болды. Кейбір деректерде тіпті каннибализм жағдайлары тіркелгені айтылады.
- Қазақстандағы демографиялық апаттың салдары ұзақ жылдарға созылды. Халық саны тек 1960-жылдары ғана 1926 жылғы көрсеткішке қайта жете бастады.
- Кеңестік билік ашаршылық туралы айтқандарды қудалаған. Бұл туралы ашық мәлімдеме жасаған адамдар «кеңес билігіне қарсы үгіт-насихат жүргізді» деген айыппен жазаланды.
- Аштық тек қазақ халқына ғана емес, Қазақстанға қоныс аударған басқа этностарға да әсер етті. Ұжымдастыру саясатының нәтижесінде орыстар, украиндар, өзбектер және басқа халықтар да қиындықтарға тап болды.
- 1932 жылы Ф.И. Голощекин басқарған билік аштыққа қарамастан, астықты сыртқа жөнелтуді тоқтатпады. Қазақстанда азық-түлік тапшылығы орын алса да, мыңдаған тонна астық Мәскеуге жіберіліп отырды.
- Ашаршылық жылдарында қазақ халқының дәстүрлі көшпелі өмір салты түбегейлі өзгерді. Мал саны күрт азайып, көпшілік отырықшылыққа көшті.
- Аштықтың алдын алу үшін кейбір қазақ зиялылары билікке хат жазды. 1932 жылы «Бесеудің хаты» деп аталатын құжатта ашаршылықтың ауыр салдары көрсетілді, бірақ оны жазғандар кейін қуғын-сүргінге ұшырады.
- Ашаршылық жылдары дүниеге келген көптеген балалар жетім қалды. Сол кезеңде балалар үйіне тапсырылған жетімдердің саны күрт артты.
- 1930-жылдары Қазақстанда 40 миллионнан астам мал басы болған. Алайда ұжымдастыру мен аштықтың нәтижесінде 1933 жылға қарай олардың саны 4 миллионға дейін қысқарды.
- Қазақ халқының этникалық құрамы қатты өзгерді. Көптеген қазақтар шетелге қашып, елге басқа этностардың қоныс аударуы күшейді.
- Аштықтың салдары халықтың психологиясына да әсер етті. Ұрпақтан-ұрпаққа берілетін үрей мен ауыр естеліктер кейінгі жылдары да сақталып қалды.
- 1990-жылдары ғана ашаршылық мәселесі ресми түрде зерттеле бастады. Тәуелсіздік алғаннан кейін тарихшылар мен зерттеушілер осы кезең туралы ашық айта бастады.
- Қазақстанда ашаршылық құрбандарына арналған ескерткіштер орнатылған. Алматы, Нұр-Сұлтан, Қызылорда және басқа қалаларда тарихи естеліктерді сақтау мақсатында мемориалдар бой көтерді.
1930-жылдардағы ашаршылық – қазақ тарихындағы ең қайғылы кезеңдердің бірі. Бұл нәубет тек халық санын азайтып қана қоймай, елдің әлеуметтік және мәдени құрылымына да ауыр соққы болды. Осы қасіретті естен шығармай, болашақ ұрпаққа жеткізу – әрбір азаматтың парызы. Тарихтан сабақ алу арқылы мұндай қайғылы оқиғалардың қайталануына жол бермеу қажет.
