Қырғыз тілі – түркі тілдер отбасының маңызды өкілдерінің бірі. Ол қырғыз халқының мәдениеті мен тарихының ажырамас бөлігі болып табылады. Бұл тіл Орта Азия аймағында кең таралған және қазақ тіліне өте жақын. Төменде қырғыз тіліне қатысты ерекше деректер берілген.
- Қырғыз тілі түркі тілдерінің қыпшақ-ноғай тобына жатады. Бұл топқа қазақ, ноғай, қарақалпақ және башқұрт тілдері кіреді. Осыған байланысты қырғыз және қазақ тілдерінің арасында көптеген ұқсастықтар бар.
- Бұл тіл Қырғыз Республикасының мемлекеттік тілі болып саналады. 1993 жылы Қырғызстанның Конституциясында қырғыз тіліне ресми мәртебе берілді. Орыс тілі елде ресми қарым-қатынас құралы ретінде сақталған.
- Қырғыз тілінде 6 млн-ға жуық адам сөйлейді. Олардың басым көпшілігі Қырғызстанда тұрады. Сонымен қатар, бұл тіл Қазақстан, Қытай, Өзбекстан, Тәжікстан және Ресейде де қолданылады.
- Қырғыз тілі – байырғы жазба мәдениеті бар тілдердің бірі. Орта ғасырларда қырғыздар араб графикасына негізделген жазуды қолданған. Кеңес дәуірінде латын, кейін кириллицаға көшті.
- Қазіргі қырғыз әліпбиі 36 әріптен тұрады. Ол кириллица негізінде жасалған және қазақ әліпбиіне ұқсас. Қырғыз тілінде «ң» дыбысы бар, бірақ «қ» және «ғ» әріптері жоқ, олардың орнына «к» мен «г» қолданылады.
- Бұл тілдегі кейбір сөздер қазақ тілінен ерекшеленеді. Мысалы, қазақ тіліндегі «дәрігер» сөзі қырғыз тілінде «дарыгер», «көрпе» – «жуукан», «бақша» – «жаздык» деп айтылады. Мұндай айырмашылықтар тарихи даму ерекшеліктерімен байланысты.
- Қырғыз тілінде дауысты дыбыстардың үндестігі қазақ тілімен салыстырғанда әлсіздеу байқалады. Қазақ тілінде сөздердегі дауысты дыбыстар жуан не жіңішке болып келсе, қырғыз тілінде кейбір сөздерде бұл ереже сақталмайды.
- Әлемдегі ең ұзақ эпостардың бірі – «Манас» қырғыз тілінде жазылған. Бұл шығарма қырғыз халқының тарихы мен мәдениетін бейнелейтін маңызды мұра болып табылады. Эпостың толық нұсқасы 500 мыңнан астам жолдан тұрады.
- Қырғыз тілінде араб, парсы және орыс тілдерінен енген сөздер көп кездеседі. Кеңес заманында орыс тілінің ықпалы күшейіп, көптеген жаңа терминдер пайда болды. Соңғы жылдары қырғыз тілін тазарту және ұлттық сөздік қорды дамыту бойынша жұмыстар жүргізілуде.
- Бұл тілдегі кейбір сөздер қазақ тілімен салыстырғанда өзгеше қолданылады. Мысалы, қазақ тіліндегі «киім» сөзі қырғыз тілінде «кийим», «шаш» сөзі «чач», «жұмыс» сөзі «иш» деп айтылады. Бұл айырмашылықтар қыпшақ және оғыз тілдік әсерлерінің нәтижесі болып табылады.
- Қырғыз тілінде «чы» және «чи» жұрнақтары жиі қолданылады. Бұл қосымшалар адамның белгілі бір іске бейімділігін білдіреді. Мысалы, «жазуучу» – «жазушы», «сүрөтчү» – «суретші» деген мағына береді.
- Бұл тілде қазақ тіліндегідей синонимдер мен диалектілік ерекшеліктер көп кездеседі. Қырғызстанның әр аймағында бір сөз әртүрлі айтылуы мүмкін. Мысалы, «алма» кей жерлерде «жемиш» деп аталады.
- Қырғыз тілі – түркі тілдері ішінде өзіне тән ерекшеліктері бар тіл. Ол сөйлеу барысында көп жағдайда дауыс ырғағына байланысты өзгеріске ұшырайды. Кейбір сөздер айтылу кезінде қысқарып немесе өзгеріп кетуі мүмкін.
- Бұл тілде қазақ тіліндегідей сөздердің көпше түрі арнайы жалғаулар арқылы жасалады. Алайда кейбір сөздер көпше түрде жиі қолданылып, жалғаусыз да көптік мағына бере алады. Мысалы, «эл» – «халық», «мал» – «малдар» дегенді білдіреді.
- Қырғыз халқының мақал-мәтелдері қазақ тілімен ұқсас. Мысалы, қазақ тіліндегі «Ердің атын еңбек шығарады» деген нақыл сөз қырғыз тілінде «Эрдин атын эмгек чыгарат» деп айтылады. Бұл халықтардың тарихи жақындығын көрсетеді.
- Қырғыз тілінде ресми және ауызекі сөйлеу стилінде үлкен айырмашылық бар. Әдеби тілде орыс тілінің әсері басым болса, ауылдық жерлерде көне түркілік сөздер жиі қолданылады.
- Қазіргі таңда Қырғызстанда қырғыз тілін дамыту бойынша түрлі бағдарламалар жүзеге асырылуда. Мемлекеттік мекемелерде құжаттарды қырғыз тілінде жүргізу, телебағдарламалар мен кітаптарды көбейту сияқты шаралар қолға алынған.
- Қазақстанда қырғыз тілін меңгерген адамдар аз емес. Екі елдің тілдері ұқсас болғандықтан, қазақтар қырғыз тілін оңай түсінеді. Қырғызстанда да қазақ тілін білетін адамдар кездеседі.
- Қырғызстанда қазақ тіліндегі шығармаларды оқитын адамдар бар. Әсіресе, қазақ ақын-жазушыларының еңбектері қырғыз тіліне аударылып, үлкен сұранысқа ие болып келеді. Бұл екі халықтың әдеби-мәдени байланысын көрсетеді.
Қырғыз тілі – бай әрі тарихи тамыры терең тілдердің бірі. Оның қазақ тілімен ұқсастығы екі халықтың мәдени жақындығын айқындайды. Бұл тілдің дамуы мен сақталуы қырғыз халқының ұлттық бірегейлігінің маңызды бөлігі болып табылады. Қазіргі таңда қырғыз тілін зерттеушілер мен оқытушылар оның болашағын нығайтуға атсалысып келеді.
