1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс – қазақ халқының тарихындағы ең ірі әрі күрделі қозғалыстардың бірі. Бұл оқиға патша өкіметінің әділетсіз саясатына қарсы тұрудың жарқын көрінісі болды. Көтеріліс барысында болған жағдайлар, қатысушылардың тағдыры мен халықтың ұстанымы туралы айтылатын деректер әлі күнге дейін қызығушылық тудырады. Төмендегі мәліметтер осы тарихи кезеңге қатысты маңызды тұстарды кеңірек тануға мүмкіндік береді.
- Көтерілістің басты себебі ретінде 1916 жылғы 25 маусымда шыққан Патша жарлығы саналады. Бұл жарлық бойынша 19 бен 43 жас аралығындағы қазақтар тыл жұмыстарына мобилизациялануы тиіс еді.
- Халық жарлыққа қарсы шығып, ел ішінде наразылық өрши түсті. Әсіресе патша үкіметінің ұлт өкілдерін әскери дайындықтан өткізбей, ауыр еңбекке жегуі ашу туғызды.
- Көтеріліс бүкіл Түркістан мен Дала өлкесіне таралды. Қазақтармен бірге қырғыз, өзбек және түркімен халықтары да қарулы қарсылық көрсетті.
- Торғай, Жетісу, Сырдария мен Семей облыстары көтеріліс ошақтарына айналды. Әсіресе Торғай мен Жетісу өңірлерінде қақтығыстар аса қарқынды өрбіді.
- Торғайдағы көтеріліс басшысы болып Амангелді Иманов танылды. Ол мыңдаған сарбаздан тұратын ұйымдасқан жасақ құрды.
- Көтерілістің ұйымдастырушыларының бірі – Әбдіғапар Жанбосынов өзін Торғай уезінің ханы деп жариялады. Ол әскери қимылдарды басқаруда үлкен рөл атқарды.
- Жетісу өңірінде көтерілісті Бекболат Әшекеев басқарды. Ол халық арасында үлкен беделге ие болған әрі әділдігімен танылған адам еді.
- Кейбір жерлерде көтеріліс бейбіт сипатта басталды. Алайда патша өкіметі тарапынан күшпен басу әрекеттері қарулы қарсыласуға ұласты.
- Қозғалыс барысында халық өз бетімен әкімшілік мекемелерді басып алып, билік құрылымдарын құлатты. Жергілікті болыстар мен старшиндерге сенімсіздік артты.
- Көтеріліске қатысушылар атты жасақтармен қаруланды. Қару-жарақтың жетіспеушілігіне қарамастан, халық шоқпар, найза, мылтық және аңшы құралдарын пайдалануға мәжбүр болды.
- Қарсылықтың кеңінен таралуына байланысты патша үкіметі арнайы жазалаушы отрядтар жіберді. Олар көтерілісшілерді аяусыз жазалап, ауылдарды өртеді.
- Ресми деректер бойынша 1916 жылғы көтерілісте 300 мыңнан астам адам қамтылған. Алайда шынайы сандар бұдан да көп болуы мүмкін.
- Көтеріліс салдарынан 80 мыңнан аса қазақ Қытайға босып кетті. Олардың көбі жолда аштық пен аурудан көз жұмды.
- Кейбір деректер бойынша көтеріліс кезінде 3 мыңнан астам ауыл қирап, мыңдаған бас мал тәркіленген. Бұл қазақ шаруашылығына үлкен зиян келтірді.
- Көтерілістің жеңілу себептерінің бірі – жасақтардың нашар ұйымдасуы мен орталықтанған басқарудың болмауы. Сонымен қатар, қазақтардың әскери қару-жарақтан қағылғаны да әсер етті.
- Патша үкіметі көтерілістен кейін жазалау шараларын күшейтті. Көтеріліске қатысқандарды қатаң соттап, кейбірін дарға асты немесе Сібірге жер аударды.
- Көтеріліске қазақ зиялыларының көзқарасы әртүрлі болды. Бірі қарулы күресті қолдаса, енді бірі бейбіт жолмен шешуді жөн санады.
- Ахмет Байтұрсынұлы, Міржақып Дулатұлы сынды қайраткерлер халықты сабырға шақырғанымен, кейін өздері де көтерілісшілерге қолдау көрсетті.
- Патша өкіметі қазақ даласында алғаш рет телеграф, пошта, теміржол жүйесін тиімді пайдаланып, көтерілісшілерді бақылауда ұстауға тырысты.
- Көтеріліс қазақ халқының бірлікке ұмтылғанын айғақтайды. Әр аймақтағы адамдар өзара байланысып, ортақ мақсатта әрекет етуге тырысты.
- 1916 жылғы оқиғалар қазақ халқының тәуелсіздікке ұмтылу жолындағы маңызды кезеңдерінің бірі болды. Бұл күрес келешек ұлт-азаттық қозғалыстарға негіз қалады.
- Көтерілісшілер арасында әйел адамдар да болған. Олар ерлермен бірге шайқастарға қатысып, жаралы сарбаздарға көмек көрсеткен.
- Кейбір ауылдарда көтеріліс басталар алдында жасырын жиындар өткізілген. Онда қарсылық жоспары, жетекшілер мен тактикалық шаралар талқыланған.
- Жазалау шаралары тек көтерілісшілерге емес, бейбіт тұрғындарға да бағытталды. Бұл патша өкіметінің қатыгез саясатының айғағы болды.
- Көтерілістен кейін қазақ қоғамында отарлық саясатқа қарсы наразылық күшейе түсті. Бұл жағдай ұлттық сананың оянуына себеп болды.
- 1916 жылғы қозғалыс жайлы көптеген тарихи құжаттар мен куәліктер сақталған. Олар кейін зерттеушілердің назарын аударып, архивтерде жинақталды.
- Көтеріліс тек Қазақстанмен шектелмей, Қырғызстан, Өзбекстан аумақтарына да таралды. Бұл түркі халықтарының ортақ тағдырын көрсетті.
- Бұл тарихи оқиға кейін кеңестік кезеңде түрліше бағаланды. Бірде оны буржуазиялық элементтердің ықпалы десе, енді бірде халық қозғалысы ретінде мойындалды.
- Тәуелсіз Қазақстан кезеңінде көтеріліс жаңа қырынан зерттеліп, оған тарихи-ұлттық тұрғыдан баға берілуде. Бұл оқиға туралы кітаптар, деректі фильмдер жарық көрді.
- 1916 жылғы көтерілістің 100 жылдығы елімізде кең көлемде аталып өтті. Бұл арқылы халық өз тарихына тағзым етті.
- Көтеріліс кезінде қолданылған кейбір қарулар, киімдер мен заттар қазіргі таңда мұражайларда сақтаулы тұр. Олар өткеннің көзіндей ел жадында сақталуда.
Бұл мәліметтер 1916 жылғы көтерілістің тек әскери оқиға ғана емес, ұлт тарихындағы маңызды кезең болғанын көрсетеді. Халықтың еркіндікке ұмтылысы, әділетсіздікке қарсы тұруы мен бірлікке шақырған дауысы бұл қозғалыс арқылы айқын естілді. Мұндай деректер ұрпақ санасында өткеннің маңызын арттырып, болашаққа бағыт береді. 1916 жылғы көтеріліс – қазақ халқының рухы сынбағанын дәлелдеген тарихи беттердің бірі.
